Conditions d'accès
Communication exceptionnelle, soumise à l’autorisation du directeur du département, sur demande motivée.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document original.
Historique de la conservation
Ce manuscrit est parmi les plus luxueux exécutés à Saint-Martin de Tours durant l'abbatiat de Vivien (843-851). Il a été réalisé à la demande de l'empereur Lothaire Ier sous la direction de Sigilaus. Le style subtil et raffiné ainsi que la palette de coloris de l'artiste ont permis d'attribuer les peintures au "Rémois", surnommé par W. Koehler le « maître C » de la Bible de Vivien (Paris, Bn, latin 1 ; voir Koehler, 1930, 1.1 p. 241, 403-405 et 1.2 p. 334 et pl. 98-105). Au cours du Moyen Âge, le ms. quitta Tours, sans qu'il soit possible de préciser la date de son départ, pour l'abbaye cistercienne Notre-Dame de Pontifroy en Lorraine (voir Bondéelle-Souchier, 1991, p. 259-260). Selon une note marginale au f. 76v de Gilbert, abbé de Pontifroy à Metz, il s'y trouvait avant 1367. Il porte au f. 221 l'ex-libris de la fin du XV
Présentation du contenu
f. 1r. Note du XVII
f. 3v-207r. Evangelia quattuor. Texte de la Vulgate, avec prologues, préfaces et sommaires ; en marge des Évangiles, numérotation des chapitres des sommaires à l'encre rouge et indication des concordances évangéliques à l'encre noire (renvois aux Canons d'Eusèbe, voir Nestle-Aland p. 36*) :
f. 3v-6vb. HIERONYMUS,
f. 7ra-7va.
f. 7vb-10va.
f. 10vb-11vb. EUSEBIUS,
f. 12r-17v.
f. 18ra-vb.
f. 19r-21r.
f. 21v.
f. 22r. ALCUINUS,
f. 22v. Portrait de Matthieu (peinture), avec le vers de Sedulius: « Hoc Mattheus agens / hominem* generaliter implet » (Sedul.
f. 23r-70v. « Liber generationis Ihesu Christi filii David (…) usque ad consummationem saeculi. Explicit evangelium secundum Matheum » ; « habet versus II DCC » [stichométrie ; sur cette question voir Bogaert, 2003].
f. 71r-72v.
f. 73r-74r.
f. 74v.
f. 75r. ALCUINUS,
f. 75v. Portrait de Marc (peinture), avec le vers de Sedulius: « Marcus ut alta fremens / vox per deserta leonum » (Sedul.
f. 76r-106r. « Initium evangelii Iesu Christi (…) confirmante sequentibus signis. Explicit evangelium Marci » ; « habet versus I DCC » [stichométrie]
f. 106v-108r.
f. 108v-111r.
f. 111v.
f. 112r. ALCUINUS,
f. 112v. Portrait de Luc (peinture), avec le vers de Sedulius: « Iura sacerdotii Lucas / tenet ore iuvenci » (Sedul.
f. 113r-166v. « Quoniam quidem multi conati sunt (…) et benedicentes Deum. Explicuit evangelium Lucae » ; « habet versus IIII DCCC » [stichométrie].
f. 167r-168v.
f. 168v-170r.
f. 170v.
f. 171r. ALCUINUS,
f. 171v. Portrait de Jean (peinture), avec le vers de Sedulius : « More volans aquilae / verbum petit astra Iohannes » (Sedul.
f. 172r-207r. « In principio erat verbum (…) eos qui scribendi sunt libros. Explicuit evangelium Iohannis » ; « habet versus I DCC » [stichométrie] .
f. 207v-220ra.
f. 220rb-221v.
Fichier Avril
Consulter la fiche numérisée (manuscrits latins, VIIIe-XIIIe siècles : Latin 266)
Le fichier Avril a été constitué entre 1968 et les années 1990 par François Avril, conservateur au département des Manuscrits, à partir d’un examen systématique des manuscrits des fonds latin, français (et partiellement N.A.F.) et italiens, dans la perspective de l’élaboration d’un catalogue scientifique des manuscrits enluminés de la BnF. Cette documentation de travail est tenue à jour et complétée jusqu'en 2003.
Bibliographie sélective
Bibliographie courante
1990
Rosamund MacKITTERICK,
Rosamund McKITTERICK,
[réédition de « Carolingian uncial : a context for the Lothar Psalter », ... 1990, p. 1-15]
Mss.
1992
Lorenza COCHETTI PRATESI,
A. G. MARTIMORT,
Mss. [ 8° Impr. 3403 (64)
1993
John LOWDEN, « The Royal/Imperial Book and the Image or Self-Image of the Medieval Ruler », tiré à part
1995
[Art. n° V : R. McKITTERICK, « Charles the Bald (823-877) and his library : the patronage of learning »,
Rosamond McKITTERICK,
1996
Claudia HÖHL,
Mireille MENTRE,
Mss. [ 4° Impr. 2203
1997
P. E. DUTTON — H. L. KESSLER, The Poetry and Paintings of the first Bible of Charles the Bald, University of Michigan Press (Rencentiores : Later Latin Texts and Contexts), 1997, 137 p., 37 pl. , cité p. 54-55, 74, 97.
Mss. [ 4° Impr. 2289
Ss. la dir. de Louis HOLTZ,
P. OSTOS et alii,
1999
Otto MAZAL
2000
Adam S. COHEN
Isabelle MARCHESIN,
Hervé PINOTEAU, « Une couronne de Charles le Chauve visible par tous »,
Mss. [ 8°pièce 6640
2003
Maria Luisa AGATI,
2004
Florentine MÜTHERICH,
2005
G. ZANICHELLI, « La miniatura carolingia », in
2006
C. DENOËL, « Sur les traces d'un livre d'Evangile du XIe siècle provenant de la bibliothèque d'Antoine Loisel (Paris, Bnf, Latin 17228)»,
2008
Marianne BESSEYRE, "Une iconographie sacerdotale du christ et des évangélistes dans les manuscrits bretons des Ixè et Xè siècles", in
Patricia M. GATHERCOLE,
Otto KRESTEN et Franz LACKNER,
Marie-Pierre LAFFITTE, « Une acquisition de la Bibliothèque du roi au XVII
Andrea WORM,
2009
Jean-Pierre CAILLETet Marie-Pierre LAFFITTE,
2008
2010
Jean-Pierre CAILLET, "La classification des manuscrits carolingiens", extrait de
2011
Jacques CHARLES-GAFFIOT, "De Clovis à la République, une tradition ancrée dans l'histoire", extrait de
Charlotte DENOËL, "Les Evangiles d'Erlangen, un fleuron de l'école de Fulda sous Raban Maur", extrait de
Anne-Orange POILPRE, "Le royaume de Charlemagne comme Ecclesia? Le témoignage d'un manuscrit liturgique et de ses images (l'Evangéliaire de Godescalc), in
2014
Robert L. BENSON,
2016
Brigitte Miriam BEDOS-REZAK, Jeffrey F. HAMBURGER,
François BOUGARD, "L'hostie, le monde, le signe de Dieu", tiré à part de
Cédric GIRAUD, Dominique POIREL,
MUSEE DES BEAUX ARTS DE TOURS,
Fiches bibliographiques numérisées
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Documents de substitution
Microfilm en noir et blanc. Cote de consultation en salle de lecture : MF 2563. Cote de la matrice (pour commander une reproduction) : R 23557.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document de substitution : R 23557.
Informations sur le traitement
Notice rédigée par Franck Cinato, d'après Ch. Denoël, 2007, n° 12. — [Révisée déc. 2010].
Fusion des notices par Delphine Mercuzot, mars 2019.
Dépouillement bibliographique
Ce dépouillement bibliographique est réalisé de façon systématique à partir des publications acquises par le département des Manuscrits. Il est issu de chargements périodiques (dernier chargement : février 2021).
2008
2011
Anette CREUTZBURG,
2015
Lynda ROLLASON,
2016
Ileana PAGANI e Francesco SANTI (dir.),
2017
Guylène HIDRIO,
Michele P. BROWN, Ildar H. GARIPZANOV, Benjamin C. TILGHMAN,
2018
Ulrich KUDER,
Cécile VOYER,
Cécile VOYER,
Cécile VOYER,
2019
Beatrice KITZINGER,