Département des Manuscrits > Latin > Latin > Latin 1-3857 [Ancien fonds latin] > Latin 2798-3107

Latin 3014 -3027B

Cote : Latin 3027B  Réserver
Ancienne cote : Regius 39052
XVI
XIIIe siècle
Grandes initiales peintes à encadrement d'or et antennes (2. 4v, 84v, 86v, 152, 153v, 201, 203). Initiales en couleur à filigranes. Rubriques. Titres courants en couleur. — Réclames à chaque cahier. — Indication des distinctiones en marge. Corrections contemporaines. — Plusieurs notulae contenues dans le texte ont été encadrées de la mention vacat. — Au f. 1 : « Iste liber pertinet Michaeli Miniclardi » (XVe s.). — Au f. 275v : « Iste liber pervenit ad nos de dono defuncti magistri Michaelis Miniclardi sacre theologie professoris, anima ejus requiescat in pace » (XVe s.) ; cf. ex-dono du même personnage dans le ms. fr. 15463, f. 416v ; cf. Delisle, Cab. des mss. II, 375 ; Denifle et Chatelain, Chart. Univ. Paris. IV, 692 et 700.Parchemin.275 ff. à 2 colonnes.340 × 235 mm.Reliure XVIIIe s. maroquin rouge aux armes royales.

Historique de la conservation

Provient de la cathédrale de Langres, dont la cote : « D 3 » subsiste au f. 1v (XVe-XVIe s.). — Au f. 1, mention du XVIIe s. : « Codex D. Antonii Faure 75 » [Antoine Faure, chancelier de Reims + 1689] ; cf. Delisle. Cab. des mss. I. 304. 305, 320 et catal, des livres d'Antoine Faure, Latin 17174, f. 52v.

Présentation du contenu

F. 1v (f. de garde). Vers mnémotechniques et notes sur divers sujets : « Confiteor, tondo, respergo, conteror, oro... » ; cf. Hauréau, Not. et extr., III, 307 ; — « De casibus in quibus licet participare excommunicato. Utile, lex, humile, res ignorata, necesse... » ; — « Nota quod quadruplex est modus exponendi theologiam, videlicet historialis... Unde versus : Littera gesta docet, quid credas allegoria Moralis quid agas, quid speres anogogia » ; cf. Caplan, The four senses of scriptural interpretation, dans Speculum, IV (1929), 286 ; — « Que sint impedimenta contra matrimonium... Error, conditio, votum, cognatio, crimen... » ; cf. Tract. univ. juris, t. XIV, 91 ; — « Ascolonita necat pueros Anthipa Johannem... » : — « Nota quod quinque genera hominum sequebantur Jhesum... Unde versus : Morbus, signa, cibus, blasfema, dogma fuere... » ; — « Sit simplex, humilis confessio, pura, fidelis... » ; cf. Hauréau, loc. cit. — Poèmes : « Sol. cristallus, aqua dant qualemcumque figuram... », les 4 premiers vers du poème édité sous le nom d'Hildebert de Lavardin (P. L., CLXXI, 1406), suivis des 2 vers : « Flamine sic mundata sacro subjectaque soli Justicie peperit integra Virgo Deum » ; cf. Hauréau, Notice sur les mélanges poétiques d'Hildebert de Lavardin, dans Not. et extr. XVIII2, 322 ; — [De liguribus] « Vulpe saltatur ovis densis dum vepribus heret... » (Riese, Ant. lat. I2, 802). — Addition du XVe s.

F. 2-275 [PETRUS LOMBARDUS] Sententiarum libri IV. Prol. : « Hic incipit prologus Sententiarum » (Quaracchi, 1-3) (2-2v). — Table du l. I (2v-4v) ; — L. I (éd. cit., 14-294) (4v-84v) ; au f. 84v : « Explicit primus liber de misterio Trinitatis. Incipit secundus de rerum creatione et formatione corporalium et spiritualium et aliis pluribus eis pertinentibus » ; — Prol. du l. II : « Que ad ministerium [sic]... — ... transeamus (ibid., 306) (84v) ; — Table du l. II (84v-86v) ; — L. II (éd. cit., 306-540) (86v-152) suivi du prol. du l. III : « Jam nunc hiis intelligendis... — ... valeamus » (ibid., 550) (152) ; au f. 152 : « Explicit liber secundus » ; — Table du l. III (152-153) ; — Prol. du l. III : « Hujus voluminis continentia sub compendio perstringitur. Hic enim rationis ordo postulat... — ... gratia ad miserum accedat » (éd. cit., 550) (153-153v) ; — L. III : « Incipit liber tertius de incarnatione Verbi » (ibid., 550-734) (153v-201) ; — Table du l. IV (201-203) ; — Prol. du l. IV : « Hiis tractatis... — ... servari poterat » (éd. cit., 745) (203) ; — L. IV (ibid., 745-1038) (203-275).

Les notulae contenues dans le texte sont : au l. I, les nos 153 (éd. cit., 112) (33) ; 274 (ibid., 194-195) (56-56v) ; 279 (ibid., 198) (57) 285 (ibid., 201) (58) ; 286 (ibid., 201-202) (58) ; 342 (ibid., 235) (67v) ; — au l. III « scilicet sapientia ingenita... — ... Pater est et Filius et Spiritus sanctus » (ibid., 607, n. a) (168) ; 103 (ibid., 620) (171v-172) ; 191 (ibid., 675-676) (185v-186) ; — au l. IV, le n° 76 (ibid., 86) (212).

Les notulae figurant à côté du texte dans une 3e col. sont : au l. I, les nos 18 (éd. cit., 21) (7) ; 21 (ibid., 22) (7) ; 72 (ibid., 53) (15v) ; 95 (ibid., 69-70) (21) ; « Quando cepit tempus... — ... quam ipse Dominus sed simul » (ibid., 188, n. e) (54v) ; 272 (ibid., 194) (55v-56) ; — au l. II, le n° 323 (ibid., 491) (137v-138) ; — au l. IV, les nos 127 (ibid., 817) (219v) ; 128 (ibid.) (219v) ; « Qui in expositione sacri eloquii... — ... Domini sunt verba que dicit » (ibid., 818, n. l) (219v-220) ; « Calixtus papa : Presbiteris... — ... immundiciis deservire » (ibid., 966, n. a) (256-256v).

La notula « Augustinus in Enchiridion : Non regenerabuntur baptismo Johannis... — ... parabantur » [Add. à l. IV, D. II] a été ajoutée en marge au XIVe s. (205).

F. 2-275 Plusieurs séries de gloses du XIIIe au XVe s. accompagnent le texte.

Gloses du XIIIe s. ; sur le prologue : « De penuria. Hoc refert ad egestatem ejus qui non habet. Ac tenuitate. Hoc refert ad exilitatem ejus quod habuit... » (2-2v) ; — Sur le l. I (5-83v) ; au f. 5, première glose : « Quod enim nulla res est... omnino nichil est... Ergo cum peccatum nulla res sit nichil est. Ad hoc dicunt aliqui quod peccatum potest considerari quantum ad illud a quo imponitur, scilicet carentia justitie... — ... est malum » ; au f. 83v, dernière glose sur D. XLVIII : « Contra : Nota quod passio sumitur pro dissolutione anime et hoc modo est privatio, alio modo sumitur pro voluntate sustinendi et quantum ad [hoc] est meritum » ; — Sur le l. II (86v-152) ; au f. 86v, première glose sur D. I : « In principio... Secundum glosam tripliciter exponitur : causaliter... — ... dicit quod loquitur de principio exemplari, non effectivo » ; au f. 152, dernière glose sur D. XLIV : « Curator scilicet quicumque est ad custodiam rerum... Jam nunc... Hic finit secundus et hic incepit tercium » ; — Sur le l. III (153v-200v) ; au f. 153v, première glose : « Plenitudo temporis... quia tempus erat adimpletum quod presumerat vel propter adimpletionem figurarum vel propter plenitudinem gratie et quia par erat per totum mundum » ; au f. 200v, dernière glose sur D. XXXIX : « Hoc est sciendum... sicut ille cui juratur... Hugo, 4 Sententiarum, ca. 5, versus finem dicit quod hoc intelligendum est quando jurat ad frustrandum illum cui jurat... — ... De Paulo dic quod dixit se Phariseum id est divisum, non illo sensu quo Judei intelligebant » ; — sur le l. IV (203-275) ; au f. 203, première glose : « Ut sacramentum sit sacrum significans ... Quasi diceres : sacramentum dicitur active et passive et hic sumitur active » ; — au f. 275, dernière glose : « Per media scilicet hominis creationem et recreationem de quibus in 2° et 3° determinat que media duas alas habent quibus volant ad nos, id est intelligere faciunt misterium incarnationis et etiammodo opus creationis ».

Gloses du XIVe s. indiquant les divisions du texte ; sur le l. III (153v-200v) ; au f. 153v, première glose : « Cum venit etc. In hoc tertio agitur de effectu humane restaurationis et primo de condicionibus concurrentibus ex parte agentis usque ad XXIII D.... — ... tertio ex proprietate set Filius solus » : au f. 200v, dernière glose : « Sextum preceptum etc. Egit magister de VIII primis preceptis... — ... tertio breviter recapitulat de X preceptis : audistis decem cordas » ; cf. Stegmüller, Repert. comment. in Sent., 2e éd. 1947, n° 1397 ; — sur le l. IV, à partir de la D. XI (216-273) ; au f. 216, première glose : « Si autem queritur qualis... Supra egit magister de sacramento Eucharistie...— ... in secunda inquirit utrum hoc spectet ad sacramenti necessitatem ibi : si vero queritur etc » ; au f. 273, dernière glose : « Hic oritur questio etc. Egit de retribucione judicatorum quoad bonos... — ... tercio si horror pene vise minuit in aliquo gloriam ipsorum : Postremo queritur an pena ».

Gloses du XVe s. empruntées à la Divisio textus et à l'Expositio textus du Scriptum super sententiis, de S. Thomas d'Aquin. Sur le prologue (2-2v) ; au f. 2, première glose : « Scandere ardua... scanduntur quasi triplici gradu ; primus est derelinquendo sensum... — ... rationem naturalem » ; (Mandonnet, I, 20-24, passim) au f. 2 également et de la même main : « Hec opiniones magistri non tenentur ab aliquibus scilicet quod hec nomina substantie... », liste en 8 articles légèrement différente de celle donnée par s. Bonaventure, dans Sent. II, D. XLIV (Opera omnia, II, 1016 sq.) ; — sur le l. I (4v-84) ; première glose au f. 4v : « Veteris ac nove legis... Primo posuit divisionem eorum de quibus agendum est per absolutum et relatum... —...secundo secundum desiderium » ; au f. 84, dernière glose : « Et impletionem divine voluntatis... [D. XLVIII] Videtur inconvenienter ordinasse... — ... ubi verbum et res plene cognoscunt cujus cognitionis nos participes faciat... » (Mandonnet, I, 30-1092, passim) ; — sur le l. II (86v-152) ; au f. 86v, première glose : « Creationem rerum... Iste liber dividitur in partes duas ; in prima determinat de creaturis in communi... — ... concludit veritatem ibi : Horum ergo similium etc. » ; au f. 152, dernière glose : « Contempne potestatem timendo etc. [D. XLIV]. Ex hoc videtur quod magis obediendum sit majori potestati... — illo disponente qui est sacerdos et rex, sacerdos in eternum secundum ordinem Melchisedech, rex regum et dominus dominancium cujus potestas... » (Mandonnet, II, q. 1136, passim) ; — sur le l. III (153v-201) ; au f. 153v, première glose : « Plenitudo temporis... Sciendum quod tempus incarnationis dicitur tempus plenitudinis multis de causis... — ... quod ante per prophetas suos predixerat Ro. 1 » ; au f. 201, dernière glose : « Audistis X cordas psalterii... [D. XL]. Per X cordas psalterii X precepta legis intelliguntur... — ... et virtutes perfecit quibus ad vitam pervenitur eternam in qua cum Christo vivamus... » (Moos, III, 47-1313, passim) ; — sur le l. IV (202v-275) ; au f. 202v. première glose : « Misit verbum suum et sanavit eos... Ex hiis verbis tria possumus accipere circa hunc quartum librum... — ... quarum pars prima... est de lectione presenti... » ; au f. 275, dernière glose : « Hec de pedibus sedentis... Magister hic in fine operis tangit visionem quandam quam Ysaias vidit... — ... in Deo qui est principium a quo omnia et finis ad quem omnia ordinantur, cujus est honor ...» (Moos, IV, 3-1105, passim ; Fretté, X, 1-623 et XI, 1-583 passim).

F. 275v « Artiouli reprobati Parisius sub magistro Odone de Castro Radulphi. Quod divina essentia in se nec ab homine ...» ; cf. Denifle et Chatelain, Chart. Univ. Paris. I, 170-171 ; — « Nota loca in quibus magister Sententiarum non tenetur in Sententiis. In primo libro XVII d. ubi dicit quod caritas qua diligimus Deum... », liste en 9 articles dont 2 pour le l. III sont annoncés mais non écrits ; cf. liste en 8 articles donnée par s. Bonaventure dans Sent. II, D. XLIV (Opera omnia, II, 1016 et sq) ; — Vers mnémotechniques : « Pixide servato poteris copulare dolorem,... » ; « Morbus, signa, cibus, blasphemia dogma fuere... » ; « Ut probet, aut purget, aut puniat, aut mereatur... » ; « Casus quibus excusatur aliquis a correptione sua. Non spes, non tristis plebs presul scit monachus (?) sum... ». — Addition du XVe s.

Fichier Avril

Consulter la fiche numérisée (manuscrits latins, VIIIe-XIIIe siècles : Latin 3027B)

Le fichier Avril a été constitué entre 1968 et les années 1990 par François Avril, conservateur au département des Manuscrits, à partir d’un examen systématique des manuscrits des fonds latin, français (et partiellement N.A.F.) et italiens, dans la perspective de l’élaboration d’un catalogue scientifique des manuscrits enluminés de la BnF. Cette documentation de travail est tenue à jour et complétée jusqu'en 2003.

Ac tenuitate. Hoc refert ad exilitatem ejus quod habuit...

f. 2

Ascolonita necat pueros Anthipa Johannem//...

f. 1v

Audistis decem chordas psalterii... [Petri Lombardi Sent. III d. XL]. Per decem chordas psalterii decem praecepta legis...

f. 201

Augustinus... : Non regenerabuntur...

f. 205

Calixtus papa : Presbyteris, diaconibus, subdiaconibus, monachis concubinas habere...

f. 256

Confiteor, tundo, respergo, conteror, oro//...

f. 1v

Contemne potestatem timendo... Ex hoc videtur quod magis oboediendum sit majori potestati...

f. 152 (glose)

Contra : Nota quod passio sumitur pro dissolutione animae...

f. 83v

Incipit du lemme biblique

Creationem rerum... [Petri Lombardi Sent. II].

Incipit

Iste liber dividitur in partes duas : in prima determinat de creaturis...

f. 86v

Incipit du lemme biblique

Cum venit igitur plenitudo temporis... [Petri Lombardi Sent. III ; cf. Gal. IV, 4].

Incipit

In hoc tertio agitur de effectu humanae restaurationis...

f. 153v

Curator, scilicet quicumque est ad custodiam rerum...

f. 152

De penuria... [Petri Lombardi Sent. prol.] Hoc refert ad egestatem ejus qui non habet...

f. 2

[...] Decrevimus ut hi qui in ordine...

f. 256v

[...] Egit de retributione judicatorum quoad bonos...

f. 273

[...] Egit Magister de octo primis praeceptis...

f. 200v

[...] Ergo cum peccatum nulla res sit nihil est. Ad hoc dicunt aliqui...

f. 5

Error, condicio, votum, cognatio, crimen//...

f. 1v

Et impletionem divinae voluntatis... Videtur inconvenienter ordinasse...

f. 84

[...] Ex his verbis tria possumus accipere circa hunc quartum librum quia in eo agitur de sacramentis...

f. 202v

[...] Ex hoc videtur quod magis oboediendum sit majori potestati...

f. 152

Flamine sic mundata sacro subjectaque soli //...

f. 1v

Gregorius : Nullum facere subdiaconum praesumant...

f. 256v

Gregorius : Qui in expositione sacri eloquii...

f. 219v

Hae opiniones Magistri non tenentur ab aliquibus, scilicet quod haec nomina simile et aequale...

f. 2

Haec de pedibus sedentis... [Petri Lombardi Sent. conclusio] Magister hic in fine operis tangit visionem...

f. 275

Hic enim rationis ordo postulat...

f. 153

[...] Hic finit secundus et hic incipit tertius...

f. 152

Hic oritur quaestio, etc. [Petri Lombardi Sent. l. IV, d. L] Egit de retributione judicatorum quoad bonos...

f. 273

His tractatis quae ad doctrinam rerum pertinent...

f. 203

Hoc est sciendum... sicut ille cui juratur... Hugo, IV° Sententiarum capitulo quinto, versus finem dicit...

f. 200v

[...] Hoc refert ad egestatem ejus qui non habet...

f. 2

[...] Hoc refert ad exilitatem ejus quod habuit...

f. 2

[...] Hugo, IV° Sententiarum, capitulo quinto, versus finem dicit...

f. 200v

[...] In hoc tertio agitur de effectu humanae restaurationis...

f. 153v

In primo libro, septima decima distinctione, ubi dicit quod caritas...

f. 175v

Incipit du lemme biblique

In principio creavit Deus caelum et terram... [Petri Lombardi Sent. II ; cf. Gen. I, 1].

Incipit

Secundum glossam tripliciter exponitur...

f. 86v

Innocentius II : Decrevimus ut hi qui in ordine...

f. 256v

[...] Iste liber dividitur in partes duas : in prima determinat de creaturis...

f. 86v

Jam nunc his intellegendis atque pertractandis...

f. 152

Jam nunc [ex intellegendis]... [Petri Lombardi Sent. l. III]. Hic finit secundus et hic incipit tertius...

f. 152

Littera gesta docet, quid credas allegoria//...

f. 1v

[...] Magister hic in fine operis tangit visionem...

f. 275

Incipit du lemme biblique

Misit Verbum suum et sanavit eos... (Ps. CVI, 20).

Incipit

Ex his verbis tria possumus accipere...

f. 202v

Morbus, signa, cibus, blasphemia, dogma fuere //...

f. 1v et 275v

[...] Non regenerabuntur baptismo Johannis sed quodam praecursoris illius mysterio...

f. 205

Non spes, non tristis plebs praesul scit monachus (?) sum...

f. 275v

Nota loca in quibus Magister Sententiarum non tenetur in Sententiis secundum quosdam. In primo libro, XVII d., ubi dicit quod caritas qua diligimus...

f. 275v

[...] Nota quod passio sumitur pro dissolutione animae...

f. 83v

Nota quod quadruplex est modus exponendi theologiam, videlicet historialis...

f. 1v

Nota quod quinque genera hominum sequebantur Jesum...

f. 1v

[...] Nullum facere subdiaconum praesumant...

f. 256v

[...] Per decem chordas psalterii decem praecepta legis...

f. 201

Per media scilicet hominis creationem et recreationem...

f. 275

Incipit du lemme biblique

Plenitudo temporis... [Petri Lombardi Sent. l. III].

Incipit

Quia tempus erat adimpletum quod praesumerat...

f. 153v

Incipit du lemme biblique

Plenitudo temporis... [Petri Lombardi Sent. l. III].

Incipit

Sciendum quod tempus incarnationis dicitur tempus plenitudinis...

f. 153v

[...] Presbyteris, diaconibus, subdiaconibus, monachis concubinas habere...

f. 256

[...] Primo posuit divisionem eorum de quibus agendum est...

f. 4v

Pyxide servato poteris copulare dolorem //...

f. 275v

Quae ad ministerium [sic] divinae unitatis...

f. 84v

Quando coepit tempus...

f. 54v

[...] Quasi diceres : Sacramentum dicitur active...

f. 203

[...] Qui in expositione sacri eloquii...

f. 219v

[...] Quia tempus erat adimpletum quod praesumerat...

f. 153v

Quod divina essentia in se nec ab homine...

f. 275v

Quod enim nulla res est... omnino nihil est... [Petri Lombardi Sent. l. I, d. I, c. 1]. Ergo cum peccatum nulla res sit nihil est. Ad hoc dicunt aliqui...

f. 5

Scandere ardua... [Petri Lombardi Sent. prol.]. Scanduntur quasi triplici gradu ; primus est derelinquendo sensum...

f. 2

[...] Sciendum quod tempus incarnationis dicitur tempus plenitudinis...

f. 153v

[...] Scilicet hominis creationem et recreationem...

f. 275

[...] Scilicet quicumque est ad custodiam rerum...

f. 152

[...] Scilicet sapientia ingenita...

f. 168

[...] Secundum glossam tripliciter exponitur...

f. 86v

Incipit du lemme biblique

Sextum praeceptum... [Petri Lombardi Sent. l. III, d. XL].

Incipit

Egit Magister de octo primis praeceptis...

f. 200v

Si autem quaeritur qualis... [Petri Lombardi Sent. l. IV, d. XI]. Supra egit Magister de sacramento eucharistiae...

f. 216

Sit simplex, humilis confessio, pura, fidelis //...

f. 1v

Sol, cristallus, aqua dant qualemcumque figuram //...

f. 1v

[...] Supra egit Magister de sacramento eucharistiae...

f. 216

Ut probet aut purget aut puniat aut mereatur //...

f. 275v

Ut sacramentum sit sacrum significans... Quasi diceres : Sacramentum dicitur active...

f. 203

Utile, lex, humile, res ignorata, necesse //...

f. 1v

Incipit du lemme biblique

Veteris ac novae Legis continentiam diligenti... [Petri Lombardi Sent. l. I].

Incipit

Primo posuit divisionem eorum de quibus agendum est...

f. 4v

[...] Videtur inconvenienter ordinasse quia secundum Philosophum...

f. 84

Vulpe saltatur ovis, densis dum vepribus haeret//...

f. 1v

BIBLICA • Interprétation de la Bible. Notes sur les 4 sens de la Bible

BIBLICA • Interprétation de la Bible. Vers

Confession • Versus

DÉCORATION • Initiales filigranées (fin XIIe et début XIIIe s.)

DÉCORATION • Initiales peintes et or (XIIIe s.) à décor animal

Excommunication • Vers (casus in quibus licet participare excommunicato)

FAURE (Antoine) • Possesseur

HILDEBERTUS CENOMANENSIS ep. • Carmina dubia (ed. A. Brian Scott, suppl. nos 1 et 4)

LANGRES (Haute-Marne). Cathédrale Saint-Mammès • Possesseur

DE LIGURIBUS • Versus

Mariage • Vers sur les empêchements du mariage

MICHAEL MINICLARDI. Donateur • Mention

MICHAEL MINICLARDI. Donateur • Possesseur

ODO DE CASTRO RADULPHI, ep. Tusculanus • Mention

PETRUS LOMBARDUS, Parisiensis ep. • Sententiae

PETRUS LOMBARDUS, Parisiensis ep. • Glossae in opera In Sententiarum libros. (XIIIe s.)

PETRUS LOMBARDUS, Parisiensis ep. • Glossae in opera In Sententiarum libros. (XIVe s.)

PETRUS LOMBARDUS, Parisiensis ep. • Glossae in opera In Sententiarum libros. (XVe s.)

PETRUS LOMBARDUS, Parisiensis ep. • Loca in quibus Magister Sententiarum non tenetur Liste de s. Bonaventure en 8 articles [Comment. in Sent. libros, l. II, d. XLIV,]

RELIURE • Reliures XVIIIe s. aux armes et chiffre royaux

THOMAS DE AQUINO (s.), O.P. • Scriptum super libros Sententiarum Divisio textus et expositio textus (excerpta)

Vers anonymes latins • Divers