Département des Manuscrits > Latin > Latin > Latin 8823-11503 [Nouveau fonds latin] > Latin 8922-9412

Latin 9389

Cote : Latin 9389  Réserver
Ancienne cote : Supplément latin 693
Evangelia quattuor [Evangiles dits d'Echternach ou de Saint Willibrord].
fin VIIe / début VIIIe s. (autour de 700?)
Ce document est rédigé en latin.
Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits.
Irlande (Rath Melsigi?) ou Northumbrie (Lindisfarne?)
Minuscules insulaires non anguleuses de gros module (Bischoff, 1986, p. 16 n. 14 et 102-103); «semi-onciale insulaire et minuscule large» (Lindsay, 1915, p. 473 ; voir voir T.J. Brown, 1960, pl. 12 et 14) ; Lindsay, 1915, p. 16 h-symbol (autem) dans une addition marginale contemporaine f. 70r ; selon T. J. Brown, 1960, II, p. 89, 100, 101 et Bischoff, 1986, le même copiste aurait participé à la production du ms. Durham, Cathedral Library, A.II.17, «the Durham-Echternach calligrapher» (voir Bruce-Mitford, 1989). — Certains explicits (f. 72rb, etc.) et le colophon (f. 222v) en minuscules anguleuses à tendance cursive. Selon Loewe «Script is a superb example of Anglo-Saxon calligraphy» (CLA 5.578 et p. 57) Titres en semi-onciales insulaires.
Quatre pages frontispices représentant les symboles des évangélistes, sous influence du Diatessaron Perse ; à l'encre avec entrelacs et rehauts de couleur jaune et rouge (f. 18v, Matthieu ; 75v, Marc ; 115v, Luc ; 176v, Jean), voir Nordenfalk, 1977, p. 19-22 et 48-55 ; Avril – Stirnemann, 1987, p. 2-3 ; Alexander, 1978, n° 11 p. 24-43; au sujet des encadrements géométriques de ces pages, Stevick, 1986. — Cinq grandes initiales ornées au début de chaque Evangile (19r et 20r; 76r; 116r; 177r) [au sujet du In principio, voir Krasnodebska-D'Aughton, 2002] ; 18 initiales moyennes (1r ‘N’ et 116r ‘F’ avec entrelacs ou spirales ; à l'encre noire, parfois avec rehaut de couleur jaune 13v, 15v, 16r, 71r, 72v, 74r, 109r-v, 110v, 113r, 114r, 164v, 170v, 173v, 174v, 219r) et passim petites initiales à l'encre noire entourées de pointillés rouges. Les trous (coutelures) du parchemin maquillés par découpages et cernes de pointillés rouge (cf. silhouette f. 17r-v), selon le même procédé appliqué dans les Evangiles de Durham (Cathedral Library, A.II.17). — Tables des canons délimitées par des encadrements géométriques au trait avec rehauts de couleur jaune intense ou rouge.
Parch., 223 f. à deux col., 335 x 260 mm (just. 280 x 205 mm);
24-25 lignes ; piqûres de chaque côté du texte (Vezin, 1965, p. 87)
23 cahiers irréguliers, constitués pour la plupart de quinions ; foliotation à la mine de plomb erronée suite à l'omission du f. 59. — Signatures de cahiers irrégulières, dans le centre de la marge inférieure: une première série de « a » (f. 24v) à « o » (f. 135v) avec parfois 2 signatures par cahier (début et fin) et quelques omissions, puis dans une seconde série qui débute au f. 185r, les cahiers sont numérotés en rouge à l'aide d'un chiffre romain de «I» à «V». — Inversion des f. 19-22; l'ordre à restituer: f. 20, 19, 22, 21. — Les rectos des pages frontispices sont blancs, ainsi que la fin du f. précédent contenant les textes liminaires afin de permettre au texte de l'Evangile de débuter sur un nouveau fol. (f. 17v-18r; 75r ; 115r ; 175v-176r).
Les cahiers sont constitués comme suit [le ‘x’ indique les pertes matérielles]: 19 (x, 1-8, 9) [= perte du 1er fol. d'origine et f. 9 isolé] ; 28 (10-17 ; f. 12 et 15 isolés) ; 37 (18, x, 19-20 | 21-24), signé « a » (f. 24 v) [f. 19-22 inversés; ordre restitué f. 20, 19, 22, 21 ; perte d'un bifolio entre 18v et 19r] ; 410 (25-34), signé « b » (f. 25r) et « c » (f. 34v) ; 510 (35-44), signé « d » (f. 35r) et « e » (f. 44v) ; 610 (45-54), signé « f » (f. 45r) et « g » (f. 54v) ; 710 (55-64), signé « h » (f. 55r), sans signature finale ; 810 (65-74), non signé ; 9 10 (75-84), non signé ; 10 10 (85-94), sans signature initiale, signé en fin: « i » (f. 94 v) ; 1110 (95-104), signé « k » (f. 95r) et « l » (f. 104v) ; 1210 (105-114 ; f. 111 et 114 isolés), signé « m » (f. 105r), sans signature finale ; 1310 (115-124), non signé ; 1410 (125-134 ; f. 129 et 130 isolés), sans signature initiale, signé en fin: « n » (f. 134v) ; 1510 (135-144), signé « o » (f. 135r), sans signature finale ; 1610 (145-154), non signé ; 1710 (155-164 ; f. 157 et 162 isolés), non signé ; 1810 (165-174 ; f. 167 et 172 isolé), non signé ; 1910 (175-184), signé « I » en fin de cahier (rubriqué, f. 184v); 2010 (185-194), signé « II » en début de cahier (rubriqué, f.185r) ; 2110 (195-204), signé « III » en début de cahier (rubriqué, f. 195r) ; 2210 (205-214), signé « IIII » en début de cahier (rubriqué, f. 205r) ; 238 (215-222; f. 215 et 216 isolés?), signé « V » en début de cahier (rubriqué, f. 215r) + f. 223 (ancienne garde).
Reliure maroquin rouge à grain long aux armes et chiffre de Napoléon Ier, 15 janvier 1806 (Bozérian Jeune ? Cf. B. n. F., département des Manuscrits, Archives Modernes 624); tranches mouchetées, avec titre au dos: « Evangelistarum characteribus saxonicis exaratum ».
Estampille de la Bibliothèque nationale (1792-1802), modèle identique à Josserand-Bruno, p. 277, n° 17.

Conditions d'accès

Communication exceptionnelle, soumise à l’autorisation du directeur du département, sur demande motivée.

Documents de substitution

Il existe une version numérisée de ce document.

Numérisation effectuée à partir d'un document original.

Voir le document numérisé
vignette simple

Historique de la conservation

Son origine est toujours discutée: a-t-il été copié dans le nord de l'Angleterre ou de l'Irlande, voire sur le continent? Ó Cróinín (1982 et 1984) a proposé des arguments en faveur d'une provenance irlandaise (cf. Netzer, 1989), toutefois l'attribution à Lindisfarne demeure l'opinion majoritaire; voir Lowe (CLA 5.578); T. J. Brown, 1960, II, p. 102; Ebersperger, 2000, p. 106-107. Loewe avait envisagé l'alternative qu'il puisse émaner d'un centre sur le continent entretenant d'étroites relations avec le milieu anglo-saxon; hypothèse reprise par Porcher (Expos. Paris, 1954, notice n°23), qui pensait, mais cela est peu vraisembable, que le ms. aurait pu voir le jour à Echternach même (cf. Alexander, 1978, p. 43).
S'il est probablement en relation avec la mission d'évangélisation de la Frise par Willibrord (658-739), fondateur d'Echternach, la nature de celle-ci reste imprécise. On a supposé — à tort — qu'il l'apporta de Northumbrie à d'Echternach à ce moment (698 ou peu après), pourtant la date de copie, vers 690, qu'implique ce scénario, peut paraître trop haute. De son côté, Ó Cróinin (1984), rappelle que Willibrord, arrive sur le continent après avoir passé 12 ans à Rath Melsigi en Irlande, et non directement de Northumbrie; il aurait pu recevoir le ms. à ce moment pour sa future fondation (voir Ó Cróinín, 1984 et 1989, p. 193-197 ; Netzer, 1989, p. 205-207). Deux objections de poids s'opposent pourtant à une provenance irlandaise: 1) Willibrord aurait pu apporter le ms. de Lindisfarne lors d'un voyage en Northumbrie fait après la fondation d'Echternach, entre 698 et 705 (voir Netzer, 1989, p. 212);— 2) la préparation du parch. (de mouton) n'est pas du type irlandais habituel (CLA 5.578), mais serait continentale ou northumbrienne (voir T. J. Brown, 1972; Avril —Stirnemann, 1987, p. 3; McKitterick, 1989, p. 399, 424 sq.; Brown, 1989, p. 157-158). Pourtant ce dernier argument n'est pas inconciliable avec l'hypothèse d'Ó Cróinín, car le parch. a pu être importé, dans la mesure où le ms. aurait résulté d'une commande faite par le compatriote et mentor de Willibrord, l'Anglo-Saxon Egbert qui était à cette époque abbé de Rath Melsigi (cf. Nordenfalk, 1977, p. 48). Quoiqu'il en soit, le ms. se trouvait à Echternach au VIIIe s., où il a fortement influencé le décor des Evangiles réalisés ensuite dans cette région: par exemple Trèves, Domschatz, cod. 61; Paris, Bnf, lat. 9382 et 10837 (voir Ebersperger, 2000, p. 107).
La question de sa datation comporte aussi des incertitudes liées à la problématique de son origine. Delisle qui ne pensait pas qu'il pu avoir été écrit au VIIe s., l'attribuait «à peine au VIIIe s.» (Cab. des mss. III p. 231), qui est la datation retenue par Berger, 1893, p. 406 «écriture saxonne du VIIIe siècle». — Fischer, 1988-1991, l'estime produit en 690, tandis que McKitterick, 1989, p. 423-426, rappellant tous les éléments du dossier, l'attribue au début du VIIIe s. — Nordenfalk, 1977, p. 48, le situe entre la production du Livre de Durrow (c. 680) et celui de Lindisfarne (c. 700). Malgré tout, un consensus s'est élaboré autour d'une fourchette courant de la dernière décennie du VIIe s. aux premières années du VIIIe s. (CLA 5.578; McGurk, 1961, n° 59, p. 60; Alexander, 1978, p. 42; Ebersperger, 2000, p. 105-106).
Deux hypothèses concernant le copiste sont venues se greffer aux considérations liées à l'origine du ms.: la parenté de l'écriture des évangiles de Durham (Cathedral Library, A.II.17) avec celle de notre ms. a entraîné l'attribution des deux mss. à une même main, le « Durham-Echternach calligrapher » ((T. J. Brown, 1960), qui aurait aussi été l’artiste (Bruce-Mitford, 1989). Cette dernière hypothèse seulement nous semble acceptable, le fait étant observé ailleurs (cf. la notice de Paris, Bnf, latin 9332) et les arguments avancés suffisamment convaincants, contrairement à ceux étayant la seconde hypothèse, plus difficilement acceptable (voir Alexander, 1978, p. 43).

À propos de son histoire récente en revanche, nous savons avec certitude qu'il a été conservé durant tout le Moyen Âge à Echternach, grâce à la mention Continet caractéristique que porte le ms. (début du XVIe s. voir sur cette question, Falmagne, 2009, p. 218 sqq.):

  • «I.(*) Continet textum 4or evangelistarum cum suis canonibus vel eorum canone » (f. 1r).
  • (*) Le chiffre « I » est noté sur une grattage et renvoie à la cote du catalogue A d'Echternach (Falmagne, 2009, p. 278); elle correspond à la cote « A 3 » de la concordance de 1506-1508 (Falmagne, 2009, p. 257).

Il s'y trouvait encore au XVIIIe s., car le volume avait été remarqué par Martène et Durand, 1724, p. 297-298. Puis, passé à Luxembourg suite à la loi du 1er sept. 1796 sur la nationalisation des biens du clergé (voir Laffitte, Exp. Paris, 1989, n° 96, p. 159), il y fut saisi pour être envoyé à Paris par Jean-Baptiste Maugérard et son assitant, le citoyen Ortolany. Il figure sous le n° 44 de la liste originale intitulée « Notice des mss de l'Abbaye d'Epternach que nous avons trouvé tant à la bibliothèque de Luxembourg que dans un grenier » (BnF, département des Manuscrits, Archives Modernes, 497). Cette liste donne la description des 85 mss. saisis après septembre 1802, dont 82 provenaient d'Echternach et 3 d'Orval:
  • «44. + Codex membr. splendidissimus in fol. forma quasi quadrata, canonibus sive concordantiis coloratis insignitius, scriptura saxonica mojore et nitidissima scriptus, continet textum 4 Evangelistarum ; textui Mathaei praefixa est imago hominis coloribus depicta, eodem modo tribus aliis Evangelistis ipsorum imago symbolica coloribus depicta praefixa est. Ad calcem hujus codicis ex omni parte sani et integri legitur ipsum fuisse scriptum anno 558, hoc modo, indictione VI post consulatum Basilii anno 17. — Iste est summi meriti codex quem eruditissimus DD. Caperonier desiderabat.» [Cf. la copie abrégée et modifiée de cette liste, sous le n° 43, publiée par Muller, 2000, p. 56-57 (BnF, Archives Modernes, 495)]

Arrivé à la Bibliothèque nationale en octobre 1802, il est coté immédiatement dans le fonds du supplément latin et relié 4 ans plus tard aux armes de Napoléon Ier (par Bozérian jeune?), contrairement à la plupart des autres mss. saisis en sa compagnie, qui ont reçu plusieurs cotes successives et ont été reliés plus de 30 ans après leur arrivée (voir par exemple, la notice de Paris, BnF, latin 10437). Cette différence de traitement tient de toute évidence aux caractères exceptionnels de sa décoration, chef d'œuvre de l'art irlandais.

Présentation du contenu

Le texte présente des lacunes, suite à des pertes de f.; les l'incipit du début et les explicits témoignent de particularités irlandaises, comme l'utilisation de caractères grecs mêlés aux latins. D’une part, on trouve le mot finit à la place d'explicit attendu, mais ce symptôme, présent ailleurs sous la plume des Irlandais semble avoir une origine italienne ; l’usage en aurait été adopté par les scriptoria irlandais. De ce point de vue, il est intéressant de noter que l’un des plus anciens témoins de l’Ars grammatica de Priscien (St-Gall, SB, 903, fin VIIIe ou début IXe s., provenant de Vérone) porte par endroits le mot finit mis pour explicitus. D’autre part, les représentations des symboles des évangélistes pointent un modèle clairement méditerranéen. L'identité de l'archétype se précise encore à la lecture d'un colophon au f. 222v, qui prouve qu’il y a eu dans la chaîne des copies un modèle provenant du sud de l'Italie, peut-être Naples (où se trouvait le monastère d'Eugippius), à travers un ou plusieurs intermédiaires (?).
Le texte présente une version hybride de la Vetus latina et de la Vulgate comportant des variantes propres à la tradition irlandaise (voir McNamara 1995). La présence de caractéristiques textuelles italo-Northumbriennes dans cette copie pourrait remonter à un modèle italien ayant transité par le nord de l'Angleterre (?) ; voir Epersberger, 2000, p. 110.
Quelques marginalia (comblant lacune de texte ou donnant des variantes de lectures) voir éd. de McNamara, 1990, p. 38-100 ; quelques gloses latines et, en moindre quantité, vernaculaires (germanique, sur la langue de la quelle les spécialistes ne s'accordent pas : ancien anglais ou ancien haut allemand? « begine», glose « incipientes » (f. 194r) ; voir Muller, 1985 ; Ó Cróinín, 1999 ; Glaser - Moulin-Fankhänel, 1999).

Evangelia quattuor. Texte mixte (Vetus latina et Vulgate), avec prologues, préfaces et sommaires ; en marge des Évangiles, numérotation des chapitres des sommaires à l'encre rouge et indication des concordances évangéliques à l'encre noire (renvois aux Canons d'Eusèbe, voir Nestle-Aland p. 36*).
f. 1ra-2vb. HIERONYMUS, Epistula ad Damasum [lettre de Jérôme au pape Damase] : « Orditur prologus canonum IIII evangeliorum decim minutatim distinctorum. Beatissimo papae Damasso Hironi(mus) salutem. Novum opus facere me cogis (…) vel vicina dixerunt.Opto ut in Christo valeas et memineris mei papa beatissime. Finit prologus ». (Stegmüller, I, n° 595 ; éd. Vgww, p. 1-4).
f. 2vb-13v. Canones Eusebii [Canons d'Eusèbe en 13 tables ; arrangés de manière inhabituelle, cf. détail chez McGurk, 1961, p. 60-61] : «Incipit primus canon in quo quattuor concordant (…) Explicit canon X in quo Io. propriae(éd. Vgww, p. 7-10).

f. 13va-15vb. Capitula in evangelium secundum Mattheum I-LXIIII (+ 14 cap. sans n°) [sommaire de l'Evangile selon Matthieu; les n° rubriqués ont été omis au f. 15v] : « Incipit brevis enumeratio evang(elii) Mat. I. Nativitas Christi in Bethlem Iudæ (…) et de doctrina eius et baptismo. Finit capitulatio evang(elii) Mathei» (De Bruyne, 1914, p. + type).
f. 15vb-16vb. Interpretationes nominum Hebraicorum [un des onze témoins de listes d'Interpretationes abrégées remontant à une source commune, sous l'influence des interprétations de Jérôme, d'Eucher de Lyon et d'un glossaire ancien non identifié (Szerwiniack, 1994; cf. aussi De Bruyne, 1920, p. 188-191). Il s'agit d'une liste de tradition différente de celle présente dans les Paris, BnF, Lat. 268 et 11959 (voir ces notices)] : « Incipit interpraetatio. Cata Matheum hebreorum nominum atque verborum interpraetatioBartholomeus (…) Zaccheus: iustificatus sive iustificandus.Explicit interpraetatio nominum eb(reorum) » (cf. Stegmüller, VII, n° 10235 ; éd. Szerwiniack, 1994, p. 228 et suiv., ms. siglé E).
f. 16vb-17rb. Praefatio Matthei (prologus monarchianus) [préface sur Matthieu] : « Item nunc argumentum Mathei incipit. Mattheus ex Iudaea sicut in ordine primus ponitur (…) quaerentibus non tacere. Φinit argumentum evangeli Matthei ». (Stegmüller, I, n° 590 ; éd. Vgww, p. 15-17).
f. 18v. Symbole de Matthieu [homme de face tenant une livre ouvert ; texte encadrant l'homme]: « Imago hominis » ; [sur le livre]: « liber generationis Iesu Christi».
f. 19ra-72rb. Evangelium secundum Mattheum [Evangile selon Saint Matthieu; f. 19r: Mt. 1, 18-2, 8, débute avec le mot Chi-rho orné d'entrelacs et s'achève en 19v sur renuntiate mihi ; inversion des fol. 19-22 résultant d'un remontage fautif: restituer f. 20, 19, 22, 21 ; perte d'un f. entre 18v et 19r, avec lacune de texte (Mt. 2, 8–4, 4); le début se trouve au f. 20r] : « [f. 20r] Incipit evangelium secundus [sic] Mattheum. Liber generationis (…) [f. 19r] Christi autem generatio sic erat (…) usque ad consummationem saeculi. [Explicit en minuscules cursives]: « Finit evangelium secundum Mattheum . Amen deo gratias ». [En onciales rubriquées]: « Φinit evangelium secundum Mattheum. XP »

f. 72va-74ra. Capitula in evangelium secundum Marcum I-XLIV [sommaire de l'évangile selon Marc; en 44 capit.] : « Incipit brevis disputatio cata Marcum. Et erat Iohannis baptizans (…) et receptus est in caelis Dominus. Explicit brevis disputatio cata Marcum » (De Bruyne p. 251-255, type I).
f. 74ra. Interpretationes nominum Hebraicorum : « Incipit interpraetatio. Cata Matheum hebreorum nomi(num) eiusdem. Abba (…) Paulus: mirabilis sive electus pacificus. » (éd. Szerwiniack op. cit. supra).
f. 74ra-vb. Praefatio Marci (prologus monarchianus) [préface sur Marc] : « Incipit argumentum Marci evang(elistae). Marcus evangelista Dei et Petri (…) praestat, Deus est » (Stegmüller, I, n° 607 ; éd. Vgww, p. 171-173).
f. 75v. Symbole de Marc [lion dressé sur ses pattes postérieures et tourné vers la droite, regardant la page suivante] : « Imago leonis ».
f. 76ra-110ra. Evangelium secundum Marcum [Evangile selon Saint Marc] : « Incipit evangelium secundum Marcum. Initium evangelii Iesu Christi (…) confirmante sequentibus signis. Explicit evangelium secundum Marcum. A. ω. ».


f. 110va-113rb. Capitula in evangelium secundum Lucam I-LXXXV [sommaire de l'Evangile selon Luc] : « Incipit nunc brevis disputatio Luce evang(elistae). Zachariae sacerdoti(…) benedicens eos ascendit in caelis. Explicit brevis disputatio evangelii secundum Lucam » (De Bruyne p. 257-263, type I).
f. 113rb-114ra. Interpretationes nominum Hebraicorum : « Incipit interpraetatio nomi(num) eiusdemAgusti (…) Sadducaei: iustificati. Explicit interpraetatio nominum eb(raicorum) » (éd. Szerwiniack op. cit. supra)
f. 114ra- 114vb. Praefatio Lucae (prologus monarchianus) [préface sur Luc] : « Incipit argumentum eiusdem. Lucas Syrus natione Anthiocensis (…) quam fastidientibus prodisse. Explicit argumentum secundum Lucam » (Stegmüller, I, n° 620 ; éd. Vgww, p. 269-271).
f. 115v. Symbole de Luc [veau (sans corne), dirigé vers la droite, dans un encadrement vermillon] : « Imago vituli ». .
f. 116ra-173ra. Evangelium secundum Lucam [Evangile selon Saint Luc] : « Incipit evangelium secundum Lucam. Quoniam quidem multi conati sunt (…) et benedicentes Deum. [Explicit en minuscules cursives]: Finit evangelium secundum Lucam ».

f. 173va-174va. Capitula in evangelium secundum Iohannem I-XXXVI [sommaire de l'évangile selon Jean; en 36 capit.] : « Incipit brevis disputatio kata Iohannem. Iohannis testimonium perhibet (…) pasce oves meas et sequere me. Explicit brevis disputatio evang(elii) Iohannis. (De Bruyne p. 264-268, type I).
f. 174va-vb. Interpretationes nominum Hebraicorum : « Incipit interpraetatio nominum eiusdem. Enom (…) Istrahel: princeps cum domino » (éd. Szerwiniack op. cit. supra).
f. 174vb-175rb. Praefatio Iohannis (prologus monarchianus) [préface sur Jean] : « Incipit argumentum Iohannis evangelistae. Hic est Iohannes evangelista (…) et Deo magisterii doctrina servetur. Finit argumentum evangeli Iohannis » (Stegmüller, I, n° 624 ; éd. Vgww, p. 485-487).
f. 176v. Symbole de Jean [aigle sur ses pattes, tourné vers la droite, dans un encadrement vermillon] : « Imago aquiliae [sic] ».
f. 177ra-222va. Evangelium secundum Iohannem [Evangile selon saint Jean] : « Incipit evangelium secundum Iohannem. In principio erat verbum (…) eos qui scribendi sunt libros. Amen deo gratias. » [Explicit en minuscules cursives]: « Finit evangelium secundum Iohannem ».
f. 222va. Souscription datée de 558, en minuscules de la même main: « Proemendavi ut potui secundum codicem de bibliotheca Eugipi praespiteri quem ferunt fuisse sancti Hieronimi indictione VI. p(ost) con(sulatum) Basilii v.c. anno septimo decimo » ["J'ai corrigé comme je l'ai pu d'après un livre de la bibliothèque du prêtre Eugippe, qui appartint (dit-on) à saint Jérôme" … ] (trad. Munk Olsen – Petitmengin, 1989, p. 425 et n. 137 «la soucription reproduit celle de son modèle perdu»; cf. Delisle, Cab. des mss. III p. 231 n°8 ; cf. A. Reifferscheid, De latinorum codicum subscriptionibus commentariolum, Bratislava, 1872, p. 5).

f. 223r-v. Ancienne page de garde provenant d'un autre ms., avec trace de colle sur le verso et découpes de fenêtres. Le recto est vierge.
f. 223v. Cryptogramme du XVe s., à l'origine caché dans la reliure, de la main de Thomas d'Este. [Il s'agit d'une ligne et demi de texte en haut de la page dont les voyelles ont été remplacées par des chiffres arabes, qui, déchiffrée (a=1, e=2, i=3 etc.), se lit ainsi]: «C4d2x 3st(2) f51t 3n d4m4 t4m1d11 d2 2st2 1n(n)4 d4(min)3 m3(llesim)o q5dr1g2(n)t2s3(m)4 tr3c2s3m4 t2rc34 h4r1 s2xt1 [[p4st]] 3n m2r3d32 »
= Codex iste fuit in domo Tomadii de Este anno domini millesimo quadragentesimo tricesimo tercio hora sexta [[post]] in meridie. [Voir Burnett, 1984, p. 301].

Fichier Avril

Consulter la fiche numérisée (manuscrits latins d'origine étrangère : Latin 9389)

Le fichier Avril a été constitué entre 1968 et les années 1990 par François Avril, conservateur au département des Manuscrits, à partir d’un examen systématique des manuscrits des fonds latin, français (et partiellement N.A.F.) et italiens, dans la perspective de l’élaboration d’un catalogue scientifique des manuscrits enluminés de la BnF. Cette documentation de travail est tenue à jour et complétée jusqu'en 2003.

Bibliographie

1724
E. Martène – U. Durand, Voyage littéraire de deux religieux bénédictains de la congrégation de Saint-Maur, vol. II, Paris, 1724.

1863-1871
Delisle, Invent. = L. Delisle, Inventaire des manuscrits latins …. Numéros 8823-18613, Paris, 1863-1871.

1868-1891
L. Delisle, Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothèque impériale, 4 vol., Paris, 1868-1891 (réimp. 1978).

1881
Notice des objets exposés, Bibliothèque nationale (rédact. par O. Thierry-Poux, L. Delisle, et H. Delaborde), Paris, 1881. [Notice n° 166]

1889-1954
Novum Testamentum Domini Nostri Iesu Christi Latine Secundum Editionem Sancti Hieronymi, éd. J. Wordsworth, H. J. White, Oxford, 1889-1954.

1893
S. Berger, Histoire de la Vulgate pendant les premiers siècles du Moyen Âge, Paris, 1893.

1915
W. M.Lindsay, Notae latinae, Cambridge, 1915.

1920
D. De Bruyne, Préface de la Bible latine, Namur, 1920.

1934-1971
E. A. Lowe, Codices latini Antiquiores, a Paleographical Guide to Latin Manuscripts prior to the Ninth Century, Oxford, 1934-1971.

1940
F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, vol. 1, Madrid, 1940.

1950
Ars sacra. Kunst des frühen Mittelalters, Bayerische Staatsbibliothek, München, 1950. [Notice n° 2]

1954
Les manuscrits à peintures en France du VIIe au XIIe siècle, Bibliothèque nationale, Paris, 1954. [Notice n° 23, J. Porcher]

1956
Werdendes Abendland an Rhein und Ruhr, Villa Hügel, Essen, 1956. [Notice n° 228]

1960
T. J. Brown et alii, Evangeliorum quattuor codex Lindisfarnensis, 2 vol., Olten – Lausanne, 1960.

P. Josserand et J. Bruno, « Les estampilles du département des imprimés de la Bibliothèque Nationale », dans Mélanges F. Calot,1960, Paris, p. 261-298.

1961
F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi. Commentaria: anonyma P-Z, vol. 7, Madrid, 1961.

P. McGurk, Latin Gospels Books from A.D. 400 to A.D. 800, Paris-Bruxelles / Anvers-Amsterdam, 1961.

1965
Charlemagne. Œuvre, rayonnement et survivances, Aix-la-Chapelle, 1965. [Notice n° 395, C. Nordenfalk]

J. Vezin, «Les manuscrits datés de l'ancien fonds latin de la bibliothèque nationale de Paris», Scriptorium 19 (1965), p. 83-89.

1967
O. Werckmeister, Irish-Northumbrische Buchmalerei des 8 Jahrunderts und monastiche Spiritualität, Berlin, 1967.

1972
T. J. Brown, «The Distribution and Significance of Membrane prepared in the Insular Manner», in Colloques Internationaux CNRS n° 547, La paléographie hébraïque médiévale, Paris, 1972, p. 127-135.

1977
C. Nordenfalk, Manuscrits Irlandais et Anglo-Saxons: l'enluminure dans les Iles Britanniques de 600 à 800, Paris, 1977.

1978
J. J.G. Alexander, Insular manuscripts, 6th to the 9th century, Londres, 1978.

1982
D. Ó Cróinín, «Pride and Prejudice», Peritia 1 (1982), p. 353-362.

1984
D. Ó Cróinín, «Rath Melsigi, Willibrord and the earliest Echternach Manuscripts», Peritia 3 (1984), p. 17-49.

Ch. S. F. Burnett, « Notes on the Tradition of the Text of the Hymnarius paraclitensis of Peter Abelard», Scriptorium 38/2 (1984), p. 295-302.

1985
J.-C. Muller, «Bisher unbekannte Griffelglossen im Echternacher Evangeliar Willibrords und im Maihinger Evangeliar», in Addenda und Corrigenda (II) zur althochdeutschen glossensammlung, Göttingen, 1985, p. 65-73.

Paul LIBAERT, "Notice sur 43 manuscrits d'Echternach conservés à la bibliothèque nationale de Paris", Hémecht, 1 (1985), p. 53-73 , recensé et cité pp. 58, 60, 61, 65, 69 .
Mss. [8° pièce 4403

1986
B. Bischoff, Paléographie de l'Antiquité romaine et du Moyen Âge occidental, Paris, 1986 (traduction fr. par H. Atsma et J. Vezin de: Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters, Berlin, 1979; trad. angl.: Latin Paleography : Antiquity and the Middle Ages, Cambridge-New York, 1990)

Th. Ohlgren (éd.), Insular and Anglo-Saxon Illuminated Manuscripts : An iconographic Catalogue c. A.D. 625 to 1100, New-York – London, 1986. [notice n° 11, p. 11-12]

R. D. Stevick, «The Echternach Gospels’ Evangelist-symbol pages: forms from ‘the two true measures of geometry’ », Peritia 5 (1986), p. 284-308.

1987
F. Avril, P. Stirnemann, Manuscrits enluminés d’origine insulaire, VIIe-XXe s., Paris, 1987.

M. J. McNamara, «The Echternach and Mac Durnan Gospels: Some Common Readings and Their Significance», Peritia 6/7 (1987/1988), p. 217-222.

1988-1991
B. Fischer, Die lateinischen Evangelien bis zum 10. Jahrshundert, 4 vol., Freiburg, 1988-1991.

1989
M. P. Brown, «The Lindisfarne Scriptorium from the late seventh to the early ninth century », in St. Cuthbert, his cult and his community to A.D. 1202, G. Bonner, D. Rollason, C. Stancliffe (éd.), Woodbridge, 1989, p. 151-163.

R. Bruce-Mitford, «The Durham-Echternach calligrapher », in St. Cuthbert, his Cult and his Community to A.D. 1200, G. Bonner, D. Rollason, C. Stancliffe (éd.), Woodbridge, 1989, p. 175-188.

D. Ó Cróinín, « Is the Augsburg Gospel Codex a Northumbrian Manuscript ?», in St. Cuthbert, his cult and his community to A.D. 1202, G. Bonner, D. Rollason, C. Stancliffe (éd.), Woodbridge, 1989, p. 189-201.

1789. Le Patrimoine libéré, Bibliothèque nationale, Paris, 1989. [Notice n° 96, M.-P. Laffitte]

R. McKitterick, « The diffusion of insular culture in Neustria between 650 and 850 : the implications of the manuscript evidence », in La Neustrie. Les pays au Nord de la Loire de 650 à 850. Colloque historique international, vol. 2, éd. H. Atsma, Sigmaringen, 1989, p. 395-432.

B. Munk Olsen, P. Petitmengin, «Les bibliothèques et les transmissions des textes», in Histoire des bibliothèques françaises, vol. 1. Les Bibliothèques médiévales, du VIe siècle à 1530, Paris, 1989, p. 415-435.

N. Netzer, «Willibrord's scriptorium at Echternach and its Relationship to Ireland and Lindisfarne », in St. Cuthbert, his cult and his community to A.D. 1202, G. Bonner, D. Rollason, C. Stancliffe (éd.), Woodbridge, 1989, p. 203-212.

D. Verey, «The Gospel Texts at Lindisfarne at the Time of St Cuthbert », in St. Cuthbert, his Cult and his Community to A.D. 1201, G. Bonner, D. Rollason, C. Stancliffe (éd.), Woodbridge, 1989, p. 143-150.

1990
M. J. McNamara, Studies on Texts of early Irish Latin Gospels (A.D. 600-1200), Steenbrugge, 1990.

1994
Patrick McGurk, « An Edition of the abbreviated and Selective Set of Hebrew Names Found in the Book of Kells», in P. McGurk, Gospel Books and Early Latin Manuscripts , Ashgate, Variorum, 1998 [IX, p. 102-132] , cité dans le cadre de l'étude + édition critique .
Mss. [ 8° Impr. 7939

N. Netzer, Cultural Interplay in the Eighth Century: the Trier Gospels and the Making of a Scriptorium at Echternach, Cambridge, 1994.

O. Szerwiniack, «Des recueils d’interprétations de noms hébreux chez les Irlandais et le wisigoth Théodulf», Scriptorium 48/2 (1994), p. 187-258.

The Book of Kells. Proceedings of a conference at Trinity College Dublin 6-9 September 1992 , edited by F. O'MAHONY, Aldershot, Scolar Press, 1994, p. 102-132, cité pp. 82, 92, 103, 104 (note n° 6), 109, 250 (note n° 6), 326 (note n° 34), 441 + pl. 75 [f. 75v].
Mss [ 8° Impr. 7867

1995
M. J. McNamara, «The Celtic-Irish Mixed Gospel Text: some Recent Contributions and Centennial Reflections», in Filologia mediolatina. Rivista della Fondazione Ezio Franceschini 2 (1995), p. 69-108.

1996
M. P. Brown, The Book of Cerne. Prayer, Patronage and Power in Ninth-Century England, Toronto, 1996.

1997
Mildred Budny, Insular, Anglo-Saxon, and Early Anglo-Norman Manuscripts Art at Corpus Christi College, Canbridge : An Illustrated Catalogue , Kalamazoo, Medieval Institute Publications, Cambridge, Corpus Christi College, 1997 , cité à titre de comparaison dans le cadre de l'étude du MS 197B (Cambridge, Corpus Christi College) pp. 56-57 (notice n° 3) .
Mss [ 4° Impr. 2263

Ursula Lenker , Die Westsächsische Evangelienversion und die perikopenordnungen im Angelsächsischen England , München, Wilhelm Fink Verlag, 1997 , cité pp. 32, 457 .
Mss. [8° Impr. 9351

Novum testamentum Graece et latine, éd. Eb. et Erw. Nestel – B. et K. Aland et alii, Stuttgart, 1997 (27e éd. corr.).

Paul Saenger, Space between Words. The Origins of Silent Reading , Stanford, Stanford University Press, 1997, cité p. 348 .
Mss. [ 8° Impr. 8586

1999
D. Ò Croinin, «The Old Irish and Old English Glosses in Echternach Manuscripts with an Appendix on old Breton glosses)», in Die Abtei Echternach 698-1998, M. C. Ferrari, J. Schroeder et H. Trauffler (éd.), Luxembourg, 1999, p. 86-101.

Birgit Ebersperger, Die angelsächsischen Handschriften in den Pariser Bibliotheken. Mit einer Edition von Ælfrics Kirchweihhomilie aus der Handschrift Paris, BN, lat. 943 , Heidelberg, Universitätsverlag C. Winter, 1999 , cité pp. 7, 10, 105-114 (notice), 178 .
Mss. [ 16° Impr. 2103

E. Glaser, C. Moulin-Fankhänel, «Die althochdeutsche Überlieferung in Echternacher Handschriften », Die Abtei Echternach 698-1999, M. C. Ferrari, J. Schroeder et H. Trauffler (éd.), Luxembourg, 1999, p. 104-122.

P. Harbison, Die Kunst des Mittelalters in Irland, Würzburg, 1999.

2000
J.-C. Muller, « Faites-moi grâce de ne pas dédaigner mon envoi : Réquisitions de manuscrits et trafic d’incunables à Metz, à Luxembourg et au pas de Trèves par Jean-Baptiste Maugérard sous le Consulat», Hémecht 52/1 (2000), p. 5-80.

2001
Michael M. GORMAN, The Manuscript Traditions of the Works of St Augustine , Firenze, Sismel, 2001 , cité pp. 58, 192, 193, 251 .
Mss. [ 8° Impr. 8626

2002
M. Krasnodebska-D'Aughton, «Christ as the Visible Image of the Invisible God: Decoration of the In principio Initials in Early Insular Manuscripts», Word and Image 18 (2002), p. 105-122.

2005
Michelle P. Brown, « Predicando con la penna : il contributo insulare alla transmissione dei testi sacri dal VI al IX secolo », in Paolo CHERUBINI (dir.), Forme e modelli della tradizione manoscritta della Bibbia , Città del Vaticano, Scuola Vaticana di Paleografia, Diplomatica e Archivistica ( Littera Antiqua 13), 2005, p. 61-108, cité pp. 86, 87, 91, 93-94, 99-100, 104, 107 .
Mss. [ 8° Impr. 10056

Meyer Schapiro, The Langage of Forms : Lectures on Insular Manuscript Art , New York, Pierpont Morgan Library, 2005 , utilisé dans le cadre de l'étude pp. 15, 16, 17, 18, 19, 57, 58, 111, 118, 119, 122, 134, 142 + fig. n° 9, 11, 12, 13, 35, 114 .
Mss. [ 4° Impr. 2889

2006
Marie-Pierre Laffitte, « La politique de reliure du département des Manuscrits pour ses collections occidentales, de la Révolution à la Monarchie de Juillet », (tiré à part) in Bibliophilies et reliures : mélanges offerts à Michel Wittock , dir. Annie De COSTER, Bruxelles, Librairie F. Tulkens, 2006, p. 274-291 , cité p. 279 (note n° 33) .
Mss. [ non coté / Tolbiac [ Y Usuels Réserve Reliure G. 19

2007
Trésors carolingiens. Livres manuscrits de Charlemagne à Charles le Chauve, Bibliothèque nationale, Paris, 2007. [Notice n° 2, M. Besseyre]

2009
Th. Falmagne, Die Echternacher Handschriften bis zum Jahr 1628 in den Bestanden der Bibliotheque nationale de Luxembourg … Vol. 1. Quellen- und Literaturverzeichnis, Einleitung, Abbildungen, Wiesbaden, 2009.

2013
Dominique Barbet-Massin, L'Enluminure et le Sacré : Irlande et Grande-Bretagne VIIe-VIIIe siècles , Presses de l'université Paris-Sorbonne, 2013, cité p. 21, 23, 27, 32-35, 37, 40-41, 79-92, 164, 165-180, 300, 359, 369, 372, 376, 415, 418, 425-436, 431, 425-426, 431, 444-445, 486

2015
François Bougard, "Les Iudicia dei du manuscrit Paris, BNF, LAT. 4412, nouveau témoin du Liber Ex Lege Moysi, tiré à part de Entre texte et histoire. Etudes d'histoire médiévale offertes au professeur Shoichi Sato, Paris, De Boccard, pp. 53-60, cité p. 54.
MSS [4° pièce 3070


Andreas Nievergelt et Chris de Wulf, "De griffelglossen in het handschrift Parijs, BnF lat. 9389", tiré à part de Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik, Band 74, (2015), p. 76-109.
MSS [4° pièce 3005

2016
Christopher De Hamel, Meetings with remarkable manuscripts, London : Penguin books, (2016), vité p. 125, 580.

MSS [8 impr 12607
Jérémy Delmulle, Warren Peze, "Un manuscrit de travail d'Eugippe : Le ms. Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 210. Tiré à part de Sacris Erudiri, Journal of late Antique and medieval Christianity, n° LV, (2016), pp. 195-259, cité p. 208.
MSS [4° pièce 3135

La contribution irlandaise à la renaissance Carolingienne, Exposition du 17 septembre au 27 novembre 2016, Bibliothèque Suzanne-Martinet, Laon, Laon : Service culturel, 2016, cité p. 40.
MSS [8 C pièce 109

Fiches bibliographiques numérisées

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Consulter la fiche bibliographique numérisée

Informations sur le traitement

Notice rédigée par Franck Cinato, d'après M. Besseyre, 2007.

Fusion des notices par Delphine Mercuzot, février 2019.

Documents de substitution

Microfilm en noir et blanc : en double. Cote de consultation en salle de lecture : MF 2601. Cote de la matrice (pour commander une reproduction) : R 4389.

Documents de substitution

Il existe une version numérisée de ce document.

Numérisation effectuée à partir d'un document de substitution : R 4389.

Voir le document numérisé
vignette simple

Dépouillement bibliographique

Ce dépouillement bibliographique est réalisé de façon systématique à partir des publications acquises par le département des Manuscrits. Il est issu de chargements périodiques (dernier chargement : février 2021).

2004

Takami MATSUDA, Richard A. LINENTHAL, John SCAHILL, The medieval book and a modern collector : essays in honour of Toshiyuki Takamiya, Cambridge : D. S. Brewer ; Tokyo : Yushodo press, 2004, p. 422. — 4-IMPR-2738.

2013

L. D. REYNOLS et N. G. WILSON (dir.), Scribes and scholars : a guide to the transmission of Greek and Latin literature, Oxford : University Press, 2013, cité p. 263. — 8-IMPR-13267.

2015

Claire BRAY et Bernard MEEHAN (dir.), The St Cuthbert Gospel : Studies on the Insular Manuscript of the Gospel of John, Londres : The British Library, 2015, cité p. 70, 75, 79. — 8-IMPR-12135.

Lynda ROLLASON, The Thorney Liber vitae : London, British Library, Additional Ms 40,000, fols 1-12r : edition, facsimile and study, Woodbridge : The Boydell Press, 2015, cité p. 29 n. 86. — 4-FAC SIM-1255.

2016

H. A. G. HOUGHTON, The latin New Testament : a guide to its early history, texts, and manuscripts, Oxford : Oxford University Press, 2016, cité p. 48 n 12, 59, 73, 80, 131, 203, 206, 269, 280. — 8-IMPR-13273.

2017

Rachel MOSS, Felicity O'MAHONY, Jane MAXWELL, An insular Odyssey. Manuscript culture in early christian Irelans and beyond, Dublin : Four courts press, 2017, cité p. 25, 55, 166, 182, 254, 279. — 8-IMPR-12994.

Luca ARCARI, Gianluca DEL MASTRO, Federica NICOLARDI (dir.), Dal papiro al libro umanistico aspetti paratestuali dei manoscritti dall'antichità all'umanesimo, Spoleto : Fondazione centro italiano di studi sull'alto medievo, 2017, p. 203 n. 115. — P-236 (2017, 15).

Mariken TEEUWEN et Irene van RENSWOUDE (dir.), The annoted books in the early Middle Ages : practices of reading and writting, Turnhout : Brepols n. v., 2017, cité p. 253. — 8-IMPR-13153.

Mariken TEEUWEN et Irene VAN RENSWOUDE (dir.), The annotated book in the early Middle Ages : practices of reading and writing, Turnhout : Brepols publishers n. v., 2017, cité p. 253. — 8-IMPR-13153.

Kirsten WALLENWEIN, Corpus subscriptionum : Verzeichnis der Beglaubigungen von spätantiken und frühmittelalterlichen Textabschriften (saec. IV-VIII), Stuttgart : Anton Hiersemann - Verlag, 2017, cité p. 84 sq., 294 sq. — 8-IMPR-13388.

Dieter STUDER-JOHO, A catalogue of manuscripts known to contain Old English dry-point glosses, Tübingen : Narr Francke Attempto, 2017, cité p. 46. — 8-IMPR-13347.

2018

Claire BREAY, Joanna STORY (dir.), Anglo-Saxon kingdoms : art, word, war, London : The British Library, 2018, cité p. 26. — C-3631.

Ulrich KUDER, Studien zur ottonischen Buchmalerei, Kiel : Verlag Ludwig, (Band 2) 2018, cité p. 845. — 8-IMPR-13130 (2).