Conditions d'accès
Communication exceptionnelle, soumise à l’autorisation du directeur du département, sur demande motivée.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document original : Latin 9428.
Numérisation de la reliure après restauration.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document original : Latin 9428.
Reliure démontée (sans les ivoires) après restauration.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document original : Latin 9428.
Numérisation effectuée avant la restauration de 2019.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document original : Latin 9428 (ivoires démontés, après la restauration de 2019).
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée d'après un document original.
numérisation réalisée dans le cadre d'un partenariat avec le musée lorrain de la Ville de Nancy.
Numérisé en 3D.
Numérisation de la reliure.
Documents de substitution
Microfilm en noir et blanc. Cote de consultation en salle de lecture : MF 2190. Cote de la matrice (pour commander une reproduction) : R 22260.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document de substitution : R 22260.
Historique de la conservation
Réalisé pour Drogon, évêque de Metz de 823 à 855. Le nom de Drogon inscrit en lettres d'or clôture la liste de première main des évêques de Metz au f. 128, il y est qualifié d'archevêque, une titulature qu'il a obtenue après 826/837. Par ailleurs, les lacunes textuelles (cf. contenu
Trésor de la cathédrale Saint-Etienne de Metz (est prêté en 1567 au cardinal Charles de Lorraine, et mis en gage pour subvenir aux frais de la guerre contre les Huguenots : "Item, un livre des benedictions episcopalles encore a large bourd d'or et pierreries, le milieu d'yvoir taillé", éd. Pelt, n° 579 ; décrit par Martin Meurisse en 1634 : "Ces vers [...] ont esté extraits d'un pontifical & d'un canon de la messe escrit aussi de ce temps là, sur un beau velin, en lettres d'or, & couvert a l'antique de certaines tables d'yvoire mysterieusement figurees & enrichies de quantité de pierreries, qui est encor aujourd'huy precieusement conservé, avec plusieurs autres pièces de pareille antiquité, dans le grand autel de la cathedrale" ; Inv. 1604 : "Item un pontifical en velin couvert d'yvoir", éd. Pelt, n° 741 ; Inv. 1682 : "Item un pontifical escrit en velin couvert d'yvoire figuré des deux costez avec des fermoirs d'argent", éd. Pelt, n° 851 ; Inv. 1765, manuscrits du trésor, n° 3 : "Codex membranaceus in 4° majori ceremonias, benedictiones, orationes et consecrationes in pontificalibus ad usum Metensis ecclesiae complectitur. A Pontificalibus sive potius sacramentariis Gregoriano, Gelasiano etc. in multis discrepat. Liturgia Metensis antiqua hucusque latens ex eo cum laude juris publici fieri potest [...]. Occurrunt in fronte sacramentorum ritus et preces, quos sequitur Missae Canon, in quo multa singularia praesertim omissio memoriae defunctorum [...]. Missa in Beati Arnulphi festivitate Pontificis, ritu et modo solmenium scripta est : in prioris arca litterae pictus est in Pontificalibus ex viscere piscis annulum suum recipiens ; in cujusvis misterii vel festivitatis primae litterae arca pari elegantia, misterii institutio vel praecipuae Sancti actiones exhibentur. Ad voluminis calcem reperitur Metensium Episcoporum catalogus ad Angelramnum desinens, id est ad annum circiter 800. Sed versus hexametros quibus eorum nomina comprehensa sunt, aliquot annis scriptos credo post codicem, quem anno 780 non credo posteriorem. Nihil in hoc implicat [...]. Plurima uncialibus aureis scripta sunt, caeterea caractere romano minusculo", éd. Pelt, n° 1052 ; Inv. 1775 : "Item un pontifical écrit sur vélin, couvert de velour bleu garny d'yvoir des deux côtés, très proprement orné de fermoirs et de garniture d'argent, ledit livre sous le n° 3 du catalogue" ; éd. Kraus, p. 587) ;
Saisie révolutionnaire (Inv. 1794, "Notice des manuscrits du trésor de la ci-devant cathédrale de Metz, actuellement déposés aux archives du district de Metz, ladite notice rédigée rédigée sur la demande de la Commission des arts" : "8. Manuscrit sur vélin, couvert de velours bleu avec fermoirs et ornements d'argent, orné de 18 petits bas-reliefs d'yvoire, neuf à chaque face du volume, qui représentent diverses actions de la messe et de l'administration des sacrements. Ce livre est un sacramentaire ou missel d'une écriture du VII
Transféré en 1802 à la Bibliothèque nationale par Jean-Baptiste Maugérard sur décision du ministre de l'Intérieur (BnF, Manuscrits, Archives modernes 494, dossier "Metz", non num. : "Département de la Moselle. Inventaire des manuscrits prétieux du trésor de l'église cathédrale de Metz envoyés à la Bibliothèque nationale en exécution de la lettre du ministre de l'Intérieur du 26 brumaire an XI [17 novembre 1802] de la République française [...]. Numéro 8. Manuscrit sur vélin, couvert de velours bleu avec fermoirs et ornements d'argent, orné de 18 petits bas-reliefs d'yvoire qui présentent diverses cérémonies religieuses. Ce volume est un sacramentaire du huitième siècle. Sa hauteur est de neuf pouces 10 lignes, sa largeur, sept pouces huit lignes. 128 feuillets [...]. Tous lesquels manuscrits au nombre de seize sont sains et entiers et tels qu'ils sont venus des anciens propriétaires. Fait à la bibliothèque publique du département de la Moselle, le neuvième frimaire an onzième de la République française [30 novembre 1802]. Bardon du Hamel").
Présentation du contenu
Ce liber sacramentorum comprend quatre sections : le canon de la messe ; les fêtes principales (temporal et sanctoral) ; Commun des saints et messes votives; listes des évêques de Metz. Les messes suivent le modèle ; oratio, secreta, praefatio, ad complendum (après la communion). Le texte suit en général la version grégorienne, mais comprend quelques additions gallicanes et ambrosiennes; il appartient à la famille des sacramentaires grégoriens dit d'Aniane.
Ajouts postérieurs aux f. 1r-v, 21, 128v-130r ; ms. inachevé: f. 2 et 13 vierges, registre supérieur du f. 119r laissé blanc ; aucune signature de cahiers conservée; voir Leroquais, I, 1924, p. 16-18.
f. 1r-v. Ajout au texte primitif, oraison pour la Toussaint (f. 1r) et pour la saint Césaire (f. 1v): « Kal. novembris festivitas omnium sanctorum… »
f. 2r-v. vacant
f. 3r-12v. Oraisons pour les ordinations: « incipit ordo de sacris ordinibus benedicendis … »; f. 9v. « oratio ad ordinandos episcopos… »;
f. 14r. Préfaces communes (dialogue initial en capitales chrysographes)
Canon de la messe:
f. 14v. « Sanctus » et « Benedictus » (onciales et capitales chrysographes)
f. 15v-17r. Canon de la messe : « te igitur …cum famulo tuo papa nostro ill. » ; f. 17r (et ajouts autre main, faisant suite à « ill. »): « et rege nostro… ». f. 17r. « Memento (etiam, add. al. man.) Domine famulorum famularumque tuarum… » et ajout de l’autre main : « eorum quoque qui nostri memoriam… »; f. 20. « Commemoratio defunctorum… » (onciales chrysographe) ; (avec ajout d’une autre main) d’un memento : « memento mei queso Domine …accendantur per Christum. Memento etiam famulorum famularumque … » (cf. f. 17r).
Temps de la communion:
f. 20v-21r. « Pater noster … »; f. 21: ajout postérieur des noms Etienne et Arnoul en regard du Libera nos.
f. 21v. Fêtes du temporal et sanctoral ; messes pourvues des préfaces et des bénédictions épiscopales : « VIIII kal. ian. idest die XXIIII mensis decembris in vigilia Domini … » ; f. 27r. « in die ad missam …(f. 27v) Beati Stephani… » ; f. 32v. « in octabas Domini ad sanctam Mariam… » ; f. 38r. « IIII nonas februarii, die II mensis … » (oraison pour la messe de la Purification, éd. Delisle, Cab. mss., III, p. 262) ; f. 42v. « oratio in acceptatione palmarum ante processionem dicenda … » 43v. « die dominica in ramis palmarum… » ; f. 57v. « in die Pasche Domini… » ; f. 68v. « in letania maiore. kal. maii. nat. apost. Philippi et Iacobi… » ; 77v. « in die <pentecoste> statio ad sanctum Petrum … » ; f. 91r. « XVII kal. septembris natal. sancti Arnulfi … » (éd. Netzer, p. 280-282) ; f. 93r. « V id. septembris natal. sancti Gorgonii… » ; f. 95v. « kal. oct. natal. sancti Remigii confessoris…. » ; 97v. « VIIII kal. decembris nat. sancti Clementis… » ; 98v. « II Kal. decembris nat. sancti Andreae… »
Ordines:
f. 100-103r. « Ordo dedicationis ecclesiae… »; f. 103r. « Consecratio altaris … »; f. 104r. « Ad capsam benedicendam… »; f. 105r. « Missa in anniversario dedicationis basilicae… »
f. 106-112. Messes communes (les communs):
f. 106r. « Missa in nat. unius apostoli… » ; f. 106v « in nat. plurimorum apostolorum… » ; f. f. 107v. « in nat. unius martyris … » ; f. 108v. « in nat. plurimorum martyru … » f. 109r. « in ant unius confessoris… » ; 110r « in natale plurimorum confessorum… » ; f. 111r. « in natale uirginis… »; f. 112r. « missa ad poscendas suffragia sanctorum … »
Rites du catéchuménat:
f. 112v. « oratio ad caticuminum faciendum … » ; f. 113r. « benedictio salis dando caticumino … »; f. 114r. « item super femina… » ; f. 114v. « item super masculum … » ; f. 115r. « … item super femina… item super masculum… » ; f. 115v. « item super femina …item super masculos seu super feminas… »; f. 115v-117r. « in sabbato sancto oratio ad catecizandum infantem… » ; f. 117r-117v. « ad clericum faciendum… ».
f. 118r. « Benedictio vestium virginis vel viduae … benedictio virginis ab episcopo dicenda…»; f. 119r. « Missa specialis sacerdotis … » ; 120v. « item alia missa… »
f. 121v. « Incipiunt orationes cotidianis diebus… » ; f. 124r. « incipiunt orationes matutinales … » ; 124r. « incipiunt orationes vespertinales seu matutinales… » ; f. 124v. « Benedictio domus … » ; 125r. « oratio contra fulgora prius spargatur aqua benedicta et postea dicatur ista oratio… ; benedictio uvae vel favae … » ; f. 125v. « benedictio ad fruges novas …benedictio ad omnia quae volueris … benedictio panis… »
f. 126r-128r. Deux listes des évêques de Metz. La première versifiée, a été composé sous le pontificat d’Angelramnus (768-791) (f. 126r-127v) : « Incipiunt versus de episcopis mettensis civitatis quomod sibi ex ordine successerunt … » ; la seconde, sous forme d’obituaire (. 127v-128r) : « Subter adnexi kalendarum dies pandunt qualiter praescripti pontifices Christi migraverunt ad Christum. Clemens VIIII fal. decembris… (f.128r) … Drogo archiepiscopus VI idus decembris… Ruotpertus ordinatus est episcopus X kal. mai. » (éd. MGH Script. 13, p. 303 et MGH Poet. lat. aev. Car. 1, p. 60). L'ajout des noms des trois successeurs de Drogon, selon toute vraisemblance a été réalisé sous le pontificat de Ruotpertus, avant 916, la date de son décès n’ayant pas été enregistrée.
f. 128v-130r. Oraisons (ajouts postérieurs de diverses mains) :
f. 128v. Oraison de la messe de saint Léon : « Exaudi Domine preces nostras … » ;
f. 129r. Collecte de la messe de saint Gall (à qui fut dédicacée une chapelle dans la cathédrale sous l’évêque Adventius, un successeur de Drogon (858-875)): « Oratio. Laetetur aecclesia tu Deus beati Galli confessoris … » ; dans la marge inférieure à droite : « desunt petrae LXVIIII <et> seraculum .I. » (mention du Xe s. qui signale des lacunes dans la reliure) ;
f. 129v. Oraisons de la messe des Rameaux: « Oratio in die Ramis palmarum ; ad frondes vel palmas benedictio … ».
f. 130r. Oraisons de la messe de saint Jacques : « Esto Domine plebi tuae �� ».
Bibliographie
Catalogues :
Léopold Delisle, "Inventaire des manuscrits conservés à la Bibliothèque impériale sous les numéros 8823-11503 du fonds latin",
Victor Leroquais,
Sources imprimées :
Martin Meurisse,
Edmond Martène et Ursin Durand,
Franz Xaver Kraus,
Jean-Baptiste Pelt,
Etudes :
Paul Delaroche (dir.),
Léopold Delisle,
Léopold Delisle,
Henri Bouchot,
H. Netzer,
Louis Weber,
Adolph Goldschmidt,
Theodor Bogler, "Österliche Szenen auf dem Elfenbeindeckel des Drogo-Sakramentars", Balthasar Fischer et Johannes Wagner (dir.),
Willelm Köhler,
Frauke Steenbock,
Willelm Köhler et Florentine Mütherich,
Franz Unterkircher,
Fac similé :
Expositions :
Jean Porcher,
Jean Porcher et Marie-Louise Concasty,
Roger Pierrot et Marcel Thomas (dir.),
Marie-Pierre Laffitte (dir.),
Johannes Fried et Liselotte E. Saurma-Jeltsch (dir.),
Koert van der Horst, William Noel et Wilhelmina C.M. Wüstefeld (dir.),
Marie-Pierre Laffitte et Charlotte Denoël (dir.),
Fichier Avril
Consulter la fiche numérisée (Latin 9428)
Le fichier Avril a été constitué entre 1968 et les années 1990 par François Avril, conservateur au département des Manuscrits, à partir d’un examen systématique des manuscrits des fonds latin, français (et partiellement N.A.F.) et italiens, dans la perspective de l’élaboration d’un catalogue scientifique des manuscrits enluminés de la BnF. Cette documentation de travail est tenue à jour et complétée jusqu'en 2003.
Informations sur le traitement
Notice rédigée par Charlotte Denoël et Maxence Hermant (octobre 2020)
Bibliographie complémentaire
Eric PALAZZO,
Marie-Christine SEPIERE,
1995
Robert DESHMAN,
1996
Claudia HÖHL,
W. NOEL, « The Utrecht Psalter in England : Continuity and Experimentation», in
1998
Bernhard BISCHOFF,
Arno BORST,
Christine JAKOBI-MIRWALD,
Niels Krogh RASMUSSEN,
1999
Elisabeth FRUITIEAUX, "Entre liturgie et sacralité. Enquête sur la nature et la fonction des calices durant le haut Moyen Age",
Otto MAZAL,
Henry MAYR-HARTING,
2001
Laurence NEES, "On Carolingian Book Painters : The Ottoboni Gospels and its Transfiguration Master",
Marie-Christine SEPIERE, « Recherches sur la croix et la crucifixion au premier millénaire »,
2002
Ulrich REHM, « Der Körper der Stimme. Überlegungen zur historisierten Initiale karolingischer Zeit»,
2004
Bernhard BISCHOFF,
F.O. BÜTTNER, « Der illuminierte Psalter im Westen », in
2005
G. ZANICHELLI, « La miniatura carolingia », in
2007
X. MURATOVA, « L'ambiguité des fonds et les caprices des rinceaux. Remarques sur les fonds ornementaux dans l'enluminure du XIIIe siècle », in
2008
Andrea WORM,
2010
Jean-Pierre CAILLET, "La classification des manuscrits carolingiens", extrait de
Eric PALAZZO, "Art, liturgie, and the five senses in the early middle ages", extrait de
2014
Charlotte DENOEL, "La création artistique à l'époque carolingienne : regards sur quelques travaux récents, tiré à part de
2015
Charlotte DENOEL, 'Le scriptorium de Saint-Germain-des-prés au temps de l'Abbé Abelard (v. 1030-1060) : les manuscrits enluminés par Ingelard, scriptor honestus', tiré à part de
2016
Brigitte Miriam BEDOS-REZAK, Jeffrey F. HAMBURGER,
2017
Eric M. RAMIREZ-WEAVER,
Fiches bibliographiques numérisées
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Dépouillement bibliographique
Ce dépouillement bibliographique est réalisé de façon systématique à partir des publications acquises par le département des Manuscrits. Il est issu de chargements périodiques (dernier chargement : février 2021).
2000
Marilena MANIACI e Giulia OROFINO (dir.),
2014
Christoph WINTERER, « 'Ut reddat rursum, terra capit proprium'. Zum bebilderten ottonischen Sterbe- und Begräbnisritual von Ivrea » dans
Patrizia CARMASSI, « Il sangue di Cristo. Eucaristia tra celebrazione, riflessione e rappresentazione nell'alto medioevo » dans
2015
Henry PARKES,
Paolo DIACONO,
Christine JAKOBI-MIRWALD,
2016
Danielle B. JOYNER,
Ileana PAGANI e Francesco SANTI (dir.),
John MUNNS,
2017
Rachel MOSS, Felicity O'MAHONY, Jane MAXWELL,
Guylène HIDRIO,
Cécile Voyer, « Translatio et processus créatif des œuvres visuelles aux Xe-XIe siècle »,
Michele P. BROWN, Ildar H. GARIPZANOV, Benjamin C. TILGHMAN,
2018
Ulrich KUDER,
Susan RANKIN,
2019
Beatrice KITZINGER,
Amy NEFF,
Beatrice E. KITZINGER,