F. 1r-2r : [Anonyme, liste de figures de style grecques accompagnées de leur définition], inc. « Tribrachis trium breuium, chorios choris aptus, tonicos inaequalis, bacchios conueniens baccicis cantibus… », expl. « …diost\h/oticon corrigendum, exigeticon explanandum, leoticon loquendum, erismos aceruatio. » (non éditée).
F. 2r-5v : [Liste de verbes classés par conjugaison], inc. « Ausculto, aprico, animo, accuso, aceruo, adcerto, arecto, aestuo, aequo, aegroto… », expl. « …Tergiuersor, testor, testificor, tumulor, uagor, uaticinor, utor, uenerar, uelificor, uociferor. » (sans doute tirée de l’Ars grammatica de Charisius, éd. K. BARWICK, Flavii Sosipatri Charisii artis grammaticae libri 5, Leipzig : Teubner, 1964, p. 470-480, quoiqu’abrégée) [f. 2r-3v, 1ère conjugaison ; f. 3v, 2ème conjugaison ; f. 4r-4v, 3ème conjugaison ; f. 4v, 4ème conjugaison ; f. 5r-5v, verbes déponents (1ère conjugaison seulement)].
F. 5v-7r : [Liste de verbes et adjectifs classés selon leur construction], inc. « Haec uerba genetiuo casui conueniunt. Obliuiscor doloris, memoror bonorum, misereor puerorum, pudet facti… », expl. « … timidus periculi pudet decet penitet quotiens in alteram transeunt personam genetiuum sibi vindicant casum » (sans doute tirée de deux passages du deuxième livre des Explanationes in artem Donati de Sergius, éd. H. KEIL, Grammatici Latini 4, Probi Donati Servii qui feruntur de arte grammatica libri, Leipzig : Teubner, 1864, p. 553 et p. 556) [f. 5v, génitif ; f. 5v-6r, datif ; f. 6r, accusatif ; f. 6r-6v, ablatif ; f. 6v, ablatif avec préposition ; f. 6v-7r, génitif].
F. 7r-7v : [Texte sur les verbes et les adverbes], inc. « Verba quae in e exeunt id est licet penitet declinatur sic licet mihi tibi illi penitet me te illum… », expl. « …ab eo quod est fatur facit futurum tempus fabor ut est lacrimis affabor ab ortis faxo. » (sans doute en partie tiré du deuxième livre des Explanationes in artem Donati de Sergius, éd. H. Keil, 1864, p. 556-7) [le texte des Explanationes a subi des remaniements au niveau de l’ordre et un passage sur les adverbes (f. 7r), entre autres, a été ajouté].
F. 7v-15v : [Iulianus Toletanus, Ars grammatica, poetica, rhetorica], inc. « Formae quae sunt perfecta ut lego. Quare dicitur perfecta quia plenus est in ea indicantis sensus... », expl. « …Passiui commune et deponens quomodo commune et deponens uerbum in passiua declinatione declinantur. » (éd. M. A. H. MAESTRE YENES, Ars Iuliani Toletani episcopi : una gramatica latina de la Espana visigoda, Toledo : Instituto Provincial de Investigaciones y Estudios Toledanos, 1973, p. 58-76) [du paragraphe 43 au paragraphe 248 du chapitre 3 de la partie 1 de l’ars ; quelques changements ponctuels (omission, entre autres, des paragraphes 77-83, 92-97, 246 ; changement du verbe modèle du paragraphe 84)].
F. 15v-36r : Beda Venerabilis, De arte metrica, inc. « Incipit ipse liber Beda famuli Christi de metrica artae. De littera. Qui notiam metricae artis habere desiderat… », expl. « … t\u/amque dilectionem sedulus exoro ut lectioni operam impendas operam \illarum/ maxime litterarum in quibus nos uitam habere credimus sempiternam. » (éd. C.B. KENDALL, Bedae Opera 6, Opera didascalica 1 (Corpus Christianorum Series Latina 123A), Turnhoult : Brepols, 1975, p. 82-141) [le texte est précédé de la liste des capitula aux f. 15v-16r, « incipiunt capitala libri Bedae arte metrica … finiunt capitula. » ; traité en entier].
F. 36r-44v : Beda Venerabilis, De schematibus et tropis, inc. « Incipit de schematibus. Solet aliquoties in scripturis ordo uerborum causa decoris aliter quam uulgaris uia dicendi habet figuratus inueniri... », expl. « …et qui in agro similiter non redeat retro memores estote uxoris loth. Explicit. » (éd. C.B. KENDALL, 1975, p. 142-171) [traité en entier].
F. 44v-87v : Claudius Marius Victorius, Alethia, inc. « Incipit prefatio uel precatio ad dominum marii uictori[[s]] oratoris massiliensis. Summe et sanctae deus cuncte uirtutis origo, », expl. « …qui primus hominum meruit peccata lauare. » (éd. P.F. HOVINGH, Claudii Marii Victorii Alethia (Corpus christianorum Series Latina 128), Turnhout : Brepols, 1960, p. 125-193) [precatio au f. 44v, livre 1 au f. 46v, livre 2 au f. 59r et livre 3 au f. 70v ; le 7558 est l’unique témoin de ce poème].
F. 87v-90r : [Paulinus Biterrensis], Epigramma , inc. « Sancti Paulini Epigrammi. Si domini temelum supplex peccator adisti… », expl. « …Crastina lux uerbis accedet libera nostris. » (éd. K. SCHENKL, Poetae christiani minores 1 (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 16), Vienne, Prague : F. Tempsky ; Leipzig : G. Freytag, 1888, p. 503-508) [poème composé peu après les invasions de 407-409 ; l’auteur, que le manuscrit désigne sous le nom de Paulinus, a été identifié à l’évêque Paulin de Béziers par K. Schenkl, mais sans certitude aucune (cf. E. GRIFFE, 1956, p. 187-188) ; le 7558 est l’unique témoin de ce poème].
F. 90r-90v : [Decimus Magnus Ausonius et] Paulinus Nolanus, Oratio minor, inc. « Incipit oratio sancti Paulini. Omnipotens genitor rerum cui summa potestas… », expl. « …Perpetuam spondent uentura in secula uitam. » (éd. F. DOLVECK, Paulini Nolani Carmina (Corpus Christianorum Series Latina 21), Turnhout : Brepols, 2015, p. 507) [carmen 3 de l’Ephemeris ; l’oratio minor a d’abord été attribuée à Paulin de Nole (comme c’est le cas dans notre manuscrit), puis, après les travaux de P. Courcelle (1947, p. 101-113), à Paulin de Pella ; F. Dolveck, dans ses articles de 2015 sur la question (Revue Bénédictine 125, 2, 2015, p. 399-403), la replace au sein de l’ensemble de l’Ephemeris, œuvre initialement attribuée à Ausone, et pose l’hypothèse d’une œuvre écrite conjointement par Ausone et Paulin, attribution que nous avons retenue ici].
F. 90v-92v : [Paulinus Nolanus], Oratio maior, inc. « Incipit oratio sancti Ausoni. Omnipotens solo mentis mihi cognite cult[[o]]u », expl. « …Et responsuris ferit aera uocibus Amen. » (éd. F. DOLVECK (CCSL 21), 2015, p. 515-519) [l’antépénultième vers a été omis ; jusqu’à récemment, l’oratio maior était considérée comme faisant partie de l’Ephemeris, œuvre attribuée à Ausone ; F. Dolveck, dans ses articles de 2015 sur la question (Revue Bénédictine 125, 2, 2015, p. 399-403), soutient que cette oratio n’a été introduite que tardivement dans l’Ephemeris et n’en faisait initialement pas partie, et il attribue sa paternité non à Ausone, comme l’indique le manuscrit, mais à Paulin, ce que nous avons repris ici].
F. 92v-104v : Decimus Magnus Ausonius et Paulinus Nolanus, [Vltima commercia], inc. « Incipit Ausoni ad Paulium. Quarta tibi haec motus detexit epistola quaestus… », expl. « …Gratare si uiuam ut libet. Finit. » (éd. F. DOLVECK (CCSL 21), 2015, p. 521-555) [dernier échange de lettre dont on ait connaissance entre Ausone et Paulin, chaque lettre est séparée de la précédente par l’annonce de l’expéditeur et du destinataire en onciale : Vltimarum prima, d’Ausone à Paulin, f. 92v-94r, éd. p. 521-5 ; Vltimarum secunda, d’Ausone à Paulin, f. 94r-95r (les v. 27-28 ont été omis), éd. p. 526-8 ; Vltimarum secunda, de Paulin à Ausone, f. 95r-96r (seulement la première partie), éd. p. 552-4 ; Vltimarum prima, de Paulin à Ausone, f. 96r-101v (seulement la troisième partie, il manque les v. 121 et 189), éd. p. 534-543 ; Vltimarum tertia recognita, d’Ausone à Paulin, f. 101v-102r (seulement la seconde partie), éd. p. 550-1 ; Vltimarum prima, de Paulin à Ausone, f. 102r-102v (seulement la première partie), éd. p. 529-530 ; Vltimarum prima, de Paulin à Ausone, f. 102v-104v (la deuxième partie), éd. p. 530-533].
F. 104v-111v : [Pseudo-Paulinus Nolanus], Laus sancti Iohannis, inc. « Incipit laus sancti Iohanni. Summe pater rerum caelique aeterna potestas… », expl. « …ut uidet ut que sunt oculis subiecta uidemus. » (éd. W. HARTEL, Sancti Pontii Meropii Paulini Nolani Opera, Prague, Vienne : F. Tempsky ; Leipzig : G. Freytag, 1894, p. 7-18) [carmen 6 de Paulin selon l’édition d’Hartel (et une main moderne a ajouté « Paulini nolani » à côté du titre f. 104v), mais l’attribution à Paulin a été réfutée par F. Dolveck (CCSL 21, 2015, p. 26-27), et A.-M. Turcan-Verkerk propose une possible attribution à Drepanius (2003, p. 153-166) ; ce carmen est également transmis par le manuscrit Latin 8093 de la Bibliothèque nationale de France, f. 38r-38v (cf. A.-M. TURCAN-VERKERK, 2003, p. 157-158)].
F. 111v-114v : [Anonyme], Laudes domini, inc. « Incipiunt laudes domini cum miraculo quod accedit in aeduico. Quis quaeritur sera virtutes dote iuvari… », expl. « …nec dabis exequent utinam sua pignora patrem. » (éd. P. van der WEIJDEN, Laudes Domini : tekst, vertaling en commentaar, Amsterdam : H.J. Paris, 1967, p. 36-48) [poème écrit par un auteur anonyme, peut-être rhéteur à Autun au début du IVe siècle (cf. BARDENHEWER, 1912, p. 428) ; le 7558 en est l’unique témoin].
F. 114v-118r : [Paulinus Nolanus, Ad Iouium], inc. « Incipit heroo ad quem supra. Iam mihi polliceor sacris tua carmina libris… », expl. « …Perpetuo sanctum conplectar pignore. Finit. » (éd. F. DOLVECK (CCSL 21), 2015, p. 566-572) [seule la partie en vers a été reprise ici (il manque le v. 57) ; le poème a parfois été attribué à Claudianus Mamertus, et ce à partir de l’édition de Fabricius (cf. S. BONNANI, 1997, p. 71-78), ce qui explique qu’une main moderne ajoute « uulgo Claudiano Mamerto attributum » à côté du titre (contrairement à ce que suppose S. Bonnani, il ne me semble pas que cette annotation puisse être de la main de Morel)].
F. 118r-121r : [Pseudo-Paulinus Nolanus], De obitu Baebiani, inc. « Incipit Baebiani diuerso modo et metro dictis. O uir beatus cui remissa inquitas… », expl. « …in cael[[o]]is etiam gloria prepis erit. » (éd. W. HARTEL, 1894, p. 338-343) [carmen 33 de Paulin selon l’édition d’Hartel, mais l’attribution à Paulin a été réfutée par F. Dolveck (CCSL 21, 2015, p. 26-27) ; le 7558 en est l’unique témoin].
F. 121r-122r : [Latinus Pacatus] Drepanius, Versus Drepani de cereo Paschali, inc. « Incipit uersus drepani de cereo paschali. Alme deus retum cali custodia cuius… », expl. « …Semper honus nomenque tuum laudesque canentur. Finit. » (éd. E. DÜMMLER, Poetae Latini aeui Carolini 2 (Monumenta Germaniae Historica), Berlin : Weidmann, 1884, p. 564-566) [suite à une accumulation de confusions remontant à sa première édition en 1560, ce poème a longtemps été attribué à Florus et publié au sein de ses œuvres ; cependant, comme l’a montré A.-M. Turcan-Verkerk (1999, p. 711-742), cette attribution n’a pas lieu d’être et nous suivons donc A.-M. Turcan-Verkerk (1999 et 2003) dans son attribution à l’orateur du IVe siècle, Pacatus Drepanius, qui convient mieux au titre donné par le manuscrit ; le 7558 est l’unique témoin de ce texte].
F. 122r-124r : [Florus Lugdunensis, Carmina], inc. « Hymnum in sollemnitate sancti archangeli michaelis. Clarent angelici sublimia festa diei… », expl. « …Hoc dignum hoc iustum est suaue salubre pium. » (éd. E. DÜMMLER, 1884, p. 540-541 et 553-554) [dans l’ordre : carmen 10 (f. 122r-123r) et carmen 25 (f. 123r-124r) ; une main moderne a ajouté « ejusdem Drepanii » à côté du premier carmen et « Flori Diaconi Lugdunensis » à côté du second : comme l’explique A.-M. Turcan-Verkerk (1999, p. 711-742), le nom de Drepanius, tiré du poème précédent, et celui de Florus ont été confondus en un seul et même auteur, Drepanius Florus, à partir de l’édition de Fabricius en 1562, d’où ces problèmes d’attribution dans le manuscrit même].
F. 124v-128r : Servius grammaticus, [De finalibus ad Aquilinum], inc. « Seruius Honoratus Aquilino salutem ultimarum syllabarum naturas sicut proposueras, breviter lucide quedigessi... », expl. « …exceptis his que aut diptongo aut positione sunt longe. Finit Honoratus de finialibus syllabis. » (éd. H. KEIL, Grammatici Latini 4, Probi Donati Servii qui feruntur de arte grammatica libri, Leizpig : Teubner, 1864, p. 449-455) [traité en entier].
F. 128r-129r : [Priscianus, Declinationes nominum], inc. « Primae declinationis genetiuus et datiuus singularis in ae diptongon desinit… », expl. « …genetiuus adieta rum syllaba ablatiuo casui singulari ut ab hac re arum rerum datiuus et ablatiuus in bus ut his et ab his rebus. » (passage tiré de l’Institutio de nomine et pronomine et uerbo de Priscien : éd. H. KEIL, Grammatici Latini 3, Prisciani opera minora, Leipzig : Teubner, 1859, p. 447-448) [on le retrouve à l’identique aux f. 24v-25v du manuscrit Latin 7540 de la Bibliothèque nationale de France, quoiqu’il ne soit pas exactement à la même place par rapport aux Cunabula].
F. 129r-131r : [Pseudo Beda Venerabilis, Cunabula grammaticae artis Donati], inc. « Incipiunt declinationis nominum. Declinabilia nomina quod declinationibus flectuntur v… », expl. « …si ta penultima quam ultima natura longa fuerit penultima accuenda est. » (éd. J.-P. MIGNE, Patrologiae Cursus Completus, Series Latina 90, col. 617-619) [il manque le début du traité ; en outre, les Cunabula ont été divisés en trois parties, entre lesquelles ont été placés d’autres textes grammaticaux développant chaque partie : cette première partie, contenant la fin du chapitre sur les noms, est complétée par une deuxième aux f. 139r-145v et par la troisième et dernière aux f. 155r-162v ; ni titre général ni auteur ne sont indiqués ; d’après V. LAW (2000, p. 25), les Cunabula nous sont parvenus dans trois manuscrits : celui-ci, également de la Bibliothèque nationale de France le manuscrit Latin 7540, et le manuscrit de la Bibliotheek der Rijksuniversiteit de Leiden, le BPL 122 (pour plus de détails sur les Cunabula, voir L. HOLTZ, 1981, p. 449-453 et V. LAW, 2000, p. 25 ; M. Gorman, 2001, p. 427 ajoute en outre le manuscrit Saint-Claude 2)].
F. 131r-138v : [Anonyme], Terminationes nominum, inc. « Incipiunt terminationes nominum. Fuga, estas, parens, moeta, macula, aeneas, eratho, menalus, carina, insule, achates, auicula… », expl. « …Superlatiuus masculini generis us finitur ut sanatissimus femini a ut sanctissima neutri um ut sanctissimum semper... » (éd. V. LAW, « A French metamorphosis of an English grammatical genre : declinationes into terminationes », in France and the British Isles in the Middle Ages and Renaissance (éd.G. JONDORF et D.N. DUMVILLE), Woodbridge : Boydell press, 1991, p. 24-33) [texte sur les noms que l’on trouve dans les trois mêmes manuscrits que les Cunabula ; pour plus d’informations sur le texte, voir V. LAW, 1991, p. 19-23].
F. 139r-145v : [Pseudo Beda Venerabilis, Cunabula grammaticae artis Donati], inc. « De pronomine. Ego quae pars orationis est. Pronomen. Pronomen quid est… », expl. « … multo facilior cognitio quam responsio est. Da declinationem uerbi huius indicatiuo modo tempore presenti doceo doces docet et reliqua. » (éd. J.-P. MIGNE, Patrologiae Cursus Completus, Series Latina 90, col. 619-625) [prend la suite des f. 129r-131r ; partie sur les pronoms (f. 139r-141v) et sur les verbes (f. 141v-145v)].
F. 145v-155r : [Anonyme, Coniugationes uerborum], inc . « Amo uerbum actiuum indicatiuo modo dictum temporis presentis numeri singularis figurae simplicis personae primae coniugationis primae… », expl. « Participia trahuntur a uerbo passiuo duo praeteritum ut estus futurum ut edendus. Explicit. » (non édité) [texte grammatical inséré au sein des Cunabula portant sur la conjugaison des verbes : f. 145v-147v, 1ère conjugaison (amo) (des lignes ont été grattées au sein de la conjugaison active), f. 147v-149v, 2ème conjugaison (doceo), f. 149v-151r, 3ème conjugaison (audio), f. 151r-151v, conjugaison de sum, f. 151v-152r, de uolo, f. 152r-153v, de fero, f.153v-155r, de edo ; les trois premières conjugaisons correspondent à peu près à ce que donne Malsachanus dans son ars (éd. B. LÖFSTEDT, Der hiberno-lateinische Grammatiker Malsachanus, Uppsala : Acta Universitatis Upsaliensis, 1965, p. 211-2 et 216-7 pour amo, p. 219-20 et 222-3 pour doceo, p. 231-2 et 234-5 pour audio) ; on retrouve les mêmes conjugaisons dans les f. 33v-44r du manuscrit 7540 et dans les f. 37v-42v du manuscrit BPL 122].
F. 155r-162v : [Pseudo Beda Venerabilis, Cunabula grammaticae artis Donati], inc. « De aduerbio. Prudenter quae pars orationis est. Aduerbium. Aduerbium quid est… », expl. « …quae tamen ex his quattuor ueluti quibusdam perturbationum fontibus dimanare noscuntur. Explicit. » (éd. J.-P. MIGNE, Patrologiae Cursus Completus, Series Latina 90, col. 625-632) [prend la suite des f. 139r-145v ; partie sur les adverbes (f. 155r-157v), sur les participes (f. 157v-159r), sur les conjonctions (f. 159r-160r), sur les prépositions (f. 160r-162r), et sur les interjections (f. 162r-162v)].
F. 162v-166v : [Florus Lugdunensis, Carmina], inc. « Epigramma psalmi XXmi IIdi. Me pater omnipotens clementi iure gubernat… », expl. « …Prome praecor solitos mellito gutture cantus / Et releva nostram dulcis amic[[a]]e sitim. U. N. XXXIIII. » (éd. E. DÜMMLER, 1884, p. 535-539 et 550-552) [dans l’ordre : carmen 6 (f. 162v-163r), carmen 7 (f. 163r-163v), carmen 8 (f. 163v-164r), carmen 24 (f. 164r-165r), carmen 9 (f. 165r-166r), carmen 23 (f. 166r-166v) ; pas de retour à la ligne à la fin des vers, seule l’initiale permet de distinguer le passage d’un vers à l’autre, ainsi que les démarcations ajoutées par une main moderne, sans doute celle de Guillaume Morel].
F. 166v-168v : [Sedulius Presbyter, Hymnus], inc. « cantemus socii domino cantemus honorem dulcis amor Christi resonet ore pio… », expl. « …gloria magna patri semper tibi gloria natae cum sancto spiritu gloria magna patri. » (éd. G. DREVES, Hymnographi latini : Lateinische Hymnendichter des Mittelalters 2 (Analecta hymnica medii aeui 50), Leipzig : Reisland, 1907, p. 53-56) [hymne n°52 en entier ; une main moderne, sans doute celle de Guillaume Morel, a ajouté le nom « Sedulii » en marge des premiers vers].