Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document original.
Historique de la conservation
Ce ms provient d'Echternach, mais a été copié en France occidentale d'après B. Bischoff. J. Vezin signale plusieurs indices, dont le signe de renvoi en forme de psi et le point d'interrogation (très fréquent aux ff. 26-39, de première main) en usage sous Charles le Chauve, qui permettraient d'attribuer la copie au scriptorium de l'abbaye parisienne de Saint-Denis (voir Vezin, 1980, p. 283 et 1981, p. 191-192). Les gloses en vieil-allemand prouvent que le ms. s'est trouvé très tôt dans un monastère de cette aire linguistique. Il a été acquis le 12 novembre 1851 de M. Tross, libraire, pour le prix de 450 francs; cf. BnF, département des Manuscrits, registre des acquisitions 1848-1893, n° 4857: « Ms. latin in 4° vél. du X
e s., écrit sur deux colonnes, contenant quatorze traités de médecine ».
Informations sur les modalités d’entrée
R. C. 4857
Présentation du contenu
La plupart des textes ont été annotés et corrigés par une main du XVe s. qui a aussi ajouté de nombreux pieds-de-mouches. Il manque au moins deux ff. qui s'y trouvaient lors d'une première foliotation au début du XVe s., probablement de la main même qui a annoté et réencré le ms. à cette époque (passim).
Des défets de reliures du IX
f. 1-11vb, Ps. Hippocrates latinus (trad. anonyme), Aphorismorum liber, II-VII (incomplet du début et de la fin ; voir Kribe, 1977, p. 262).
f. 12-17rb, Ps. Hippocrates, Epistolae (en réalité version latine des lettres grecques du Ps. Diocles ; (voir aussi ff. 41, 103, 212): « incipit liber epistularum. interea moneo te medice ... ex nigri fellis abundantia» (voir Clavis IIIA, p. 363, n°951/9a ; p. 365-366, n°951/9a/a ; Kirbe, 1979, p. 275, n°2).
f. 17rb-vb, Ps. Hippocrates, De observatione temporum: « incipit epistola Yppocratis de observatione temporum. quam alta et profunda sunt verba Ypocratis! ...menancolicus deponendus » (voir Kibre, 1979, p. 286, epist. n° 12).
f. 17vb-18rb, « incipit prologus Gallieni de sanguine et flegma ... sicut et scriptum est de arte medicorum ».
f. 18rb-18va, « de tempore anni. tempus autem iuxta hebreus ... dies CCCLX et VI».
f. 18va-20ra, Ps. Hippocrates, Ad Antiochum regem (epist. n° 2 ad Antiochum: le même texte se trouve au f. 103, mais avec un incipit différent): « ut ait Ypocras quatuor humores sunt in corpore ... pustulas habundare dicit » (voir Kibre, 1979, p. 277).
f. 20ra-24vb, tractatus ysagogus: « incipit epistola ysagogus ... circa supra dicta loca ».
f. 24vb-26ra, « de passionibus unde eveniunt. frenetica autem passio ... explicit feliciter. Passiones in homines sunt IIIIor (p.c.) CCCC LXXXVI».
f. 26ra-32va, interrogatio de medicina (peut-être une version abrégée du De salutaribus praeceptis de Caelius Aurelianus ; voir Lawn, 1963, p. 8): « incipit liber interrogationis Yppocratis medici. quid est medicina? ... uestis candidas sanitatem significat » (voir Kibre, 1980, p. 350).
f. 32v et 33vb-34r,Ps. Hippocrates, Epistola flebotomiae (phlebotomiae): « incipit epistola fleubotomiae. quid est flebotomia ... et non culpaberis. feliciter. /33vb/ quid est fleubotomia? ... indignationem testiculorum. explicit » ; (voir Kibre, 1979, p. 285).
f. 34rb-vb, « incipit epistola de flevotomia. cirurgia dicitur manus operatio ... et conglutinandum vulnera. explicit feliciter » (voir Kibre, 1978, p. 208).
f. 34vb-35rb, Ps. Hippocrates: « incipit epistola de incisione flevotomi quam composuit Ypp(ocrate)s de incisione venarum. hoc est vena cefalica ... perseverare [non] possunt. finit » (voir Kibre, 1979, p. 284).
f. 35rb-vb, « quid per singulos menses flevotomia ... september non est tempus flevotomiae. Item epitola de incisione. Apollo. incissiones (sic) flebotomarum (p.c.) ... et incide sine timore » ;
f. 35vb-36va, de incisione: « incipit epistula Apollo (-inis corr. man. rec.) de incisione. primam medicinam adinvenit ... intellegere sapienter, diligere ardenter. finit » (voir Kibre,1979, p. 286).
f. 36va-b, liste de noms d'instruments chirurgicaux: « incipiunt ferramentorum nomina. necesse est universorum ...deltarium psallidium. expliciunt nomina ferramentorum » (éd. par K. D. Fischer 1987, dans mittellateinisches Jahrbuch 22, p. 28-44).
f. 36vb-38va, Heliodorus, Chirugia: « incipit cirurgia Eliodori. cirurgie operationem ... quae sunt uulnera similantia favorem. explicit » (éd. par Sigerist 1920, dans Archiv für Gesch. des Med. 12, p. 1-9).
f. 38va-b, Hippocrates latinus, Prognostica vel liber prognosticorum (traduction latine anonyme): « incipiunt [ei (?)] signa mortifera iuxta Yppocatis sententiam. unde scias quibusque ... de cancro, de elefantiosis » (voir Kibre, 1981, p. 270).
f. 39r-v, Interrogatio medicinalis: « incipit de interrogatione medicinali. quare badamus ... vel relaxata constipatur. explicit ».
f. 39vb-41ra, Anonymi, Sapientia artis medicinae: « quattuor sunt venti. quattuor anguli celi ... balneas utatur et sanus efficitur » (voir Kibre,1979, p. 278).
f. 41, Epistolae ad Antiochum (cf. supra): « epistola Ypocratis ad Antiocum et Antonium de quattuor membrorum (sic). cum veniente regum ... cum vino accipiat » (voir Kibre, 1979, p. 279).
f. 42-103rb, Traité de thérapeutique (tereoperica): « incipiunt tereoperica, hoc est liber medicinalis scriptus specialiter ... in ungula vel plaga initias » (voir G. Thomas, dans Romania 46, 1920, p. 582-585).
f. 103rb-103v, Ps. Hippocrates, Ad Antiochum regem (cf. supra f. 18va ; incomplet de la fin d'un feuillet): « Epistola Ipocratis et Galieni contemplantis. quattuor esse humores ... et tristitias alienantur » (voir Kibre, 1979, p. 277).
f. 104-168vb, Liber medicinalis: « incipit liber medicinalis de omni corpore hominis teraupetica ... in aqua calida » (voir A. Thomas, dans ALMA 4, 1928, p. 94-95).
f. 143rb-va, exorcisme pour chasser le démon (ajout post. par une main différente): « brevem ad demonium expellendum. sanctus ... kirieleyson»
f. 169rb, De cibis uel diaeta (calendarium dieteticum): « mens(e) mar(tio) bibat dulce ... aptissimum est. expliciunt observationes» (voir Clavis IIIA, p. 361, n°951/8/b ; Kibre, 1978, p. 210 ; Barraud -Gillon 1988).
f. 169ra-170rb, « incipiunt pronustica de mortibus. de signo mortis ... haec sunt signa mortifera » (voir Paxton 1993).
f. 171-179, Hermeneumata: « incipiunt hermeneumata, id est interpretatio pigmentorum vel herbarum de greco in latinum translata ... » ( voir Goetz,
f. 179v-190v, Hermeneumata: « incipiunt hermeneumata de decim speciebus medicamentorum ... ».
f. 191-192rb, « de potu. potio greca dirivatione vocata ... apozema greca uocabula sunt ».
f. 192rb-192va, « de signis ponderum secundum grecos ... cenix est ».
f. 192va-199va, des noms propres d'arbres et des arbres aromatiques: « de propriis nominibus arborum. pamla dicta ... buxum vero de ligno composito. de aromaticis arboribus /198/ aromata sunt ... sustineri in manu non possint » (192v).
f. 199va-207rb, des herbes aromatiques et des légumes: « de herbis aromaticis sive communibus. extant et quarum herbarum nomina ... tamen veneris commovent usum. de odoratis holeribus. apium dictum ... ».
f. 107-209r, « incipit de herbis Galieni, Apollonii et Ciceronis. strignus hoc est vvalupina ... vulnera oris curat » ; 209v, ajout de la seconde main sur le verso vacant originellement: « herbe quae dicitur centum morbia ... ad sanitatem adducit ».
f. 210-211rb, « incipit actio Iusti medici de muliebria. genechia quomodo in utero ... quorummodo flagerit lingua » .
f. 211rb-212ra, « incipit de muliebria. ut mulier concipiat ...quibus autem inuitis pessimum ». (voir Kibre, 1980, p. 362 ; aussi Speculum 43, 1968, p. 107)
f. 212ra-221rb, Ps. Hippocrates, Ad Maecenatem: « incipit epistola Ypocratis ad Micanetem. prouocas me de studio artis medicinae dicere ... accipiet ad bibendum » (voir Kibre, 1979, p. 282).
f. 221v, préparations pharmaceutiques (ajoutées par deux mains différentes et postérieures): « pulvera probatissima ad solvendum ... ».
f. 222-229v, « pulvera ad guttam. nepta, ybirico ... » (nombreux ajouts de plusieurs mains).
f. 230-233v, Galienus, Antiballomena: « incipit prologus antebalumina Galieni medici. qui pro antebalumina verbo et sensu ... »
Bibliographie sélective
Catalogues: Delisle, Cab. des mss., II, p. 301 ; Delisle, Inventaire des mss. 1863, p. 114-115.
Texte: A. Beccaria (1956). I codici di medicina del periodo presalernitano (secoli IX, X e XI), Rome, p. 166-173, n° 35 ; E. Wickersheimer (1966). Les mss. lat. de médecine du haut Moyen Âge dans les bibliothèques de France, Paris, p. 112-123, n° LXXVII ; M. Vasquez Bujan (1985). « Codicologie et histoire des textes médicaux. A propos du codex Paris, BnF, lat. 11219 », dans I. Mazzini et F. Fusco [éd.], I testi di medicina latini antichi. Problemi storici e filologici, Rome, p. 77-88 ; B. Lawn (1963). The Salernitan Questions, ((loc.?)) ; P. Kibre (1978). « Hippocrates latinus. Repertorium of Hippocratic Writings in the Latin Middle Ages (IV)», Traditio 34, p. 193-226 ; -- (1979). « Repertorium (V) », Traditio 35, p. 273-302 ; -- (1980). « Repertorium (VI) », Traditio 36, p. 347-372; -- (1981) ... ; J. Barraud et P. Gillon (1988). « Cinq calendriers diététiques ... », 30e congrès international d'histoire de la médecine, Düsseldorf, p. 179-187 ; F. S. Paxton (1993). « Signa mortifera. Death and Prognostication in Early Medieval Monastic Medecine », Bulletin of the History of Medecine 67, p. 631-650
Codicologie: J. Vezin (1980). « Le point d’interrogation. Un élément de datation et de localisation des manuscrits. L’exemple de St-Denis au IXe siècle », Scriptorium 34/2, p. 181-196 ; J. Vezin (1981). « Les manuscrits copiés à Saint-Denis en France pendant l’époque carolingienne », Le Moyen Age en Ile-de-France. Paris et Ile-de-France. Mémoires publiés par la Fédération des sociétés historiques et archéologiques de Paris et l’Ile-de-France 32, p. 273-287 ; M. Vasquez Bujan (1985). « Codicologie et histoire des textes médicaux. A propos du codex Paris, BnF, lat. 11219 », dans I. Mazzini et F. Fusco [éd.], I testi di medicina latini antichi. Problemi storici e filologici, Rome, p. 77-88
Histoire: D. Nebbiai-Dalla Guarda. (1985). La bibliothèque de l’abbaye de Saint-Denis, Paris (p. 304-308) ;
Bibliographie courante
1972
G. BAADER, « Die Anfänge der Medizinischen Ausbildung im Abendland bis 1100 », in
1985
Paul LIBAERT, "Notice sur 43 manuscrits d'Echternach conservés à la bibliothèque nationale de Paris",
Manuel VASQUEZ BUJAN, « Codicologie et histoire des textes médicaux. A propos du codex Paris, Bibliothèque nationale de France lat. 11219 »,
1987
M.H. GREEN, « The
Tolbiac
1991
Olga WEIJERS,
1995
Gerd HAVERLING, " Un nuevo frammento della traduzione "ravennate" degli Aforismi di Ippocrate e del vecchio commento cosidetto "oribasiano" ", Italia medioevale e Umanistica, 38 (1995), pp. 307-317, cité p. 312.
Mss. [ P 124
1997
Manuel E. VÁZQUEZ BUJÁN, « La circulation des manuscrits hippocratiques », in
1988
Jean BARRAUD - Pierre GILLON, "Cinq calendriers diététiques provenant de manuscrits de la Bibliothèque nationale de Paris. Réflexions sur l'origine et la destination de ces calendriers ",
1999
Michele Camillo FERRARI, « Der älteste touronische pandekt Paris, Bibliothèque nationale de France lat. 8847 und seine fragmente»,
Mss. [ P 91
Klaus-D. FISCHER, "Bisher unberücksichtigte Handschriftenfunde zur Überlieferung der Werke des
Mss. [ 8° Pièce 6493
E. GLASER — C. MOULIN-FANKHÄNEL, « Die althochdeutsche Überlieferung in Echternacher Handschriften», in
Mss. [ 4° Impr. 2345
E. SEILER, « Die Aufhebung der Abtei und die Zerstreuung der Klosterbibliothek », in
Mss. [ 4° Impr. 2345
2002
Ch. BURNETT, « Physics before the Physics early translations from Arabic of Texts concerning Nature in Mss British Library, additional 22719 and Cotton Galba E IV»,
Tolbiac
2003
Klaus-Dietrich FISHER, " Neues zur Uberlieferung der lateinischen
2006
J. T. McILWAIN, « Brain and Mind in Anglo-saxon Medicine »,
2007
Florence ELIZA GLAZE, « Master-student medical dialogues : the evidence of London, British Library, Sloane 2839 »,
Danielle MAION, « The fortune of the so-called
2004
S. BOSCHERINI, « Un testo inedito di deontologia medica di étà carolingia»,
2006
D. R. Langslow,
2006
D.R. LANGSLOW,
2016
Nicoletta PALMIERI,
Fiches bibliographiques numérisées
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Consulter la fiche bibliographique numérisée
Informations sur le traitement
Notice rédigée par Franck Cinato.
Fusion des notices par Delphine Mercuzot, janvier 2019.
Documents de substitution
Microfilm en noir et blanc. Cote de consultation en salle de lecture : MF 6110. Cote de la matrice (pour commander une reproduction) : R 6955.
Documents de substitution
Il existe une version numérisée de ce document.
Numérisation effectuée à partir d'un document de substitution : R 6955.
Dépouillement bibliographique
Ce dépouillement bibliographique est réalisé de façon systématique à partir des publications acquises par le département des Manuscrits. Il est issu de chargements périodiques (dernier chargement : février 2021).
2014
Brigitte MAIRE (éd.),
Carmen CODONER and Paulo FARMBOUSE (dir.),
Carmen CODONER et Paulo Farmhouse ALBERTO (dir.),
2015
Peter DENDLE et Alain TOUWAIDE (dir.),
2016
CENTER FOR MEDIEVAL AND RENAISSANCE STUDIES,